Долго време Сибир за мене беше пространа целина на царски, потоа советски зандани, земја со екстремна клима, каде што човекот се обидувал да ѝ го наметне својот закон на една сурова природа. Таа постоеше во мене низ книгите како „Збогум на Матиора“ од Валентин Распутин, или „Дивите сибирски заливи“ од Евгениј Евтушенко. Во кино „Лидо“, како ученик, одев да го гледам филмот „Сибиријада“ од Кончаловски, во кој еден лик, насетувајќи го бесот на своите претпоставени, ќе рече со фаталистичка насмевка: „Не може да се биде испратен подалеку од Сибир“.

Мојот прв план да патувам со транссибирскиот воз постоеше уште од студентските денови, кога еден од професорите по руски, Сергеј Манбетов, ми објасни како да дојдам во Москва до билети за овој стар воз. И потоа, минуваа години… Јас, во повеќе периоди, знаев дека Сибир беше земја на освојувања, вистинско Елдорадо, во кој се одигруваа големите човечки и индустриски авантури, дури и пред да биде изграден транссибирскиот воз; дека големите фараонски проекти да се промени текот на реките, да се разблажи климата, долго време предизвикуваа расправи во Кремљ и во рускиот печат. Јас го следев градилиштето Бајкал-Амур-Магистрал, проширено на север од транссибирската пруга, инаугурирана кон 1980 година. Денес таму иднината почива под мостовите. Во Новосибирск, прашање е дали научните институти, свртени кон футуристички проекти, сè уште постојат? Во кои фиоки беа оставани улавите проекти?

Утрото на 31 мај, редот од брези наместа завршуваше како букети во преријата. Се забележуваа мали, сиви езера, црникави мочуришта, селата стануваа разретчени. Првите чекори на сибирската земја ги направив во Ишим, град со седумдесет илјади души. Се покажуваа ископани патишта, крај нив високи и диви треви, а понекогаш ниски и зелени. Зошто толку многу стебла беа исечени на половина, каков ли џиновски нож се нафрлил врз нив? Чудни беа овие острови од разголени, бели и мртви стебла, додека блиската шумичка го имаше сочувано сребрените лисја… Возот оставаше зад себе декор од дрвени куќарки, а и што би имало друго? Сакав да го запрам конвојот, да слезам неколку часови и да се внесам во внатрешноста на овие земји, но сепак добро знам дека фрустрацијата на номадот е во основата на ова патување. Можеше да се забележи како претрчуваат два волка на работ на една шума… Да немаше неколку запирања на возот, ништо не ќе можеше да ја запре монотонијата. Во Барабинск, на пероните, се продаваа сушени риби, кои Русите ги јадеа на нивните клупи во тивка медитација. Две Украинки минуваа покрај купеата продавајќи наметки за триста педесет рубљи… Да, беше добро да се слезе од возот за една убава прошетка во чеховското село, на врвот на степата со своите бели цветови во вид на ѕвонца; или во ова подгорје на прозрачната светлина, натокмена за неделен пикник или за почетокот на една идила. Во вагон-ресторанот Брежњев ни објаснуваше со помош на цртеж дека на местото каде што бевме, тајгата се шири на двесте педесет километри кон север и сто кон југ. Значи, немаше никаква надеж… Ноќта, на север хоризонтот најдолго ги задржуваше остатоците од светлината. Поларниот ден, кој траеше со месеци во тундрата, се најавуваше на прозорецот од нашиот вагон и продолжуваше до полноќ. А надвор, само брези. Постојаното гледање брези доведуваше до апатија, на која се надоврзуваше недостигот на движење. Сето тоа прогресивно му наштетуваше на телото.

Во недостиг на нови гигантски градилишта, Сибир остануваше со своите реки, ослободувајќи постојано часови и часови монотонија. Тревога! Сите инстинкти на патникот се будеа во еден миг. После Кама, после Иртиш на Омск, Об, чиј источен брег беше накострешен со дигалки, во самракот се најавуваше Новосибирск. Под металниот мост пловеа долги реморкери токму пред влегувањето во оваа железничка станица, потисната од бели џиновски статуи, кои поздравуваа едно момче или заштитуваа едно детенце. Повеќе часови подоцна, во Краснојарск, Енисеј течеше исто така моќно како и Об. На пероните толпата беше нешто повеќе азијатизирана. Чехов зборуваше за еден убав и светнат град, со чисти улици. Пред колонадата на железничката станица, работници упорно работеа на влезот. Големи товари со дрва се пластеа пред павилјоните. Се појавија иглолисните шуми и со тоа и новиот релјеф: се пробивавме кон планинските венци на Сајијан. Пробивањето на возот низ темните предели, ни го промени расположението. Најпосле нешто се случува… Села, обоени во бело, се нишаа на падината од ридот. Набргу ќе станеа седумдесет и два часа како патувавме, а транссибирскиот воз немаше ништо од луксузен, или престанал тоа да биде. Сѐ трепереше. Дури и еден патник, совршено огладнет, покажуваше неодредено однесување поради трескањето на возот. Во вагон-ресторанот сѐ се тресеше. Големите шолји со салианка, пивските чаши, беа предмет на чести бури и во нашето купе. Вревата од металот и чувството дека постојано врне, не престануваше. За да се олеснеше минувањето низ коридорот, беше поставена рампа. Необјасниво, четвртата ноќ, токму пред пристигнувањето во Иркутск, можеше да се смета за една од најнеподносливите. Сѐ се тресеше, насекаде врева. Вагонот го преместија поради акумулираните шокови. Таму, на една маса, каде што чашите се удираа една со друга, дури и со нашите здружени напори, не можевме да откриеме низ што минувавме. Низ чистилиште, или сè уште бевме во пеколот? Додека спиев, мојата покривка беше паднала, и покрај студот на раното утро, мислата да ја земам ми се чинеше залудна. Од четири ноќи различни вибрации, јас не можев да пресметам дека сум спиел повеќе од петнаесет до дваесет часа и заморот не ми дозволуваше да се движам низ возот. Набргу Иркутск, и спас… Накај пет часот случајно погледнав низ прозорецот за да ги разберам причините на една силна врева. Минувавме низ пространство што беше совршено рамно. За чудо, северозападниот хоризонт гореше, небаре четири или пет сонца изгреваа во исто време. Неразбирливо, оголениот пејзаж беше начичкан со фабрички оџаци, од кои некои чадеа. Заборавив на маките и на мојата несоница за да не изгубам ништо од ретката глетка, и моите морници, кои ме лазеа по ’рбетот, не беа предизвикани од студот. Еве ја Земјата! Еве ја Земјата врз која чекореше црвената, бела и сина гасеница на транссибирскиот воз, еве ја Земјата…

***

Иркутск, во источен Сибир, починка меѓу транссибирскиот и трансмонголскиот воз. Во Иркутск, нашите соништа се раздвојуваа откако следеа заеднички пат. Некои продолжуваа кон Јакутија и Лена, други кон островот Олкхон, во средниот дел на Бајкал и селото Листвијанка. Имав цврста намера да ги набележам ознаките, да ги зголемам белешките и фотографиите како за роман, наменет да го има пределот за кадар, белешки, ознаки и фотографии, кои веројатно никогаш не би послужиле за ништо и потоа, зошто не: Жил Верн пишувал за овие места без никогаш тука да престојувал, тоа беа повеќето поглавја за Михаил Строгов.

Татарите, кои го освоиле градот на Жил Верн, подоцна биле совладани. Иркутск беше во Европа, можеби најевропскиот град на еден источен меридијан. Единствен знак дека Далечниот Исток е близу беа возилата што ги продаваа Јапонците, без да ги приспособат: воланот, како и во Токио, беше десно. Сепак, беше тешко да не се почувствуваш дека не си дома, во Иркутск освен Бурјатите, Тунгузијците, кои продаваа на централниот пазар, мнозинството население беше словенско. По бурите со студен дожд и прашина, пролетта се враќаше попладнето, свежа, блескотна. Русите од Сибир ги бришеа во нашето сеќавање стресот и грубоста на горделивиот московјанин. Трамваите, едвај десоветизирани, минуваа низ големите улици. Трамвајот „Карл Маркс“ минуваше крај „Ленин“. Една џиновска статуа на таткото на Револуцијата, стоеше добро во квартот на театрите, универзитетите и парковите, шармот на градот дејствуваше брзо и јас ги заборавив белешките. Ознаките, планот за роман, сѐ исчезна според автоматската наредба на сеќавањето, но се надевав дека подоцна ќе биде поинаку. Во ресторанот, русокосите келнерки, кои носеа џинс панталони во боја на ’рѓа, нè служеа грузиско вино. Една гостинка, со одличен француски, ни предложи да ни го преведе менито. Надвор, каде што температурата едвај достигнуваше петнаесет степени, младите девојки го користеа топлото за да излезат со своите мини-сукњи и да ги проветрат своите папоци. Во прегратката на нивните љубени, тие држеа шише пиво. Често девојките беа со бадемови очи. Ние, веднати на шанкот, пиевме пиво „балтика“. Хидроглисерите се спуштаа кон браната на Братск. Никогаш не бев видел река со толку силен проток на вода… Заборавив на ознаките и на белешките и си повторував – ти си во Иркутск, меѓу дрвените куќи со сините прозорци ти си во Иркутск. Ти си во Иркутск, во неговите паркови и благите ридови, каде што младите сопружници позираа за фотографија. Вечерта се играше тенис, се шеташе во мали групи, се свиреше музика на островот на младоста.

Во Ракета, терминалот за качување на глисерите кон езерото, Ангара блескаше. Пред да нè префли, таксито се движеше крај морето каде што еден стар брод беше западнат во сон. И тој се викаше Ангара. Тој беше еден од двата мразокршачи кој, од 1900 до 1905 година, додека беше во служба на кружниот бајкалски пат, ги насочуваше вагоните и патниците на другата страна од езерото. Ангара можеше да води дваесет и пет вагони. Во 1905 година, за време на руско-јапонската војна, двата мразокршачи не можеа да одговорат целосно на потребите. Пренесувањето на трупите и на материјалот кон Далечниот Исток, требаше да се одвива многу побрзо. Беше одлучено да се постават шини врз смрзнатото Бајкалско Езеро и вагоните биле влечени со коњи. Се чини дека еден воз потонал. Хидроглисерот бродеше крај плажите на крајбрежните села. Мошне широка при нашето поаѓање, реката се стеснуваше. Набргу таа се стеснуваше во фјорд меѓу темните планини. Додека морскиот брег стануваше понедостапен, набргу се покажуваше морската шир. Бродот забавуваше пред да влезе во бескрајот. Пред нас, десно каде што го оставивме пристаништето Бајкал, како и од нашата лева страна, ние бевме тука, насекаде. Еве го нашето Сибирско Море.

*Извадокот е дел од книгата „Моите ноќни возови“ на Ерик Фај (ИЛИ-ИЛИ, 2021). Превод од француски: Гзиме Старова