Во рамките на актуелното издание на „Синедејс“ синоќа во 20 часот (реприза денес во 17.30) бевме во можност да присуствуваме на уште една фестивалска проекција на најизвиканиот бугарски филм оваа година, „Насоки“ на Стефан Командарев, откако истиот го отвори и годинашното издание на „Браќа Манаки“ во Битола кон крајот на септември. Филмот кој својата премиера ја доживеа на јубилејното 70. издание на престижниот филмскиот фестивал во Кан во рамките на втората селекција по вредност, „Извесен поглед“ (Un certain regard), преку Сараевскиот филмски фестивал во август, конечно се закотви врз балканските кино екрани, кадешто и му е местото, меѓу оние кои можат да ја препознаат неговата вистинска вредност, балканската публика, која овие приказни раскажани на платното неретко ги почувствувала и врз својата кожа и секојдневно живее/преживува со нив.

Концептот на филмот е едноставен – шест софиски таксисти и нивните доживувања во текот на едно деноноќие. Асоцијациите веднаш нè транспортираат во последните децении на минатиот век кон два култни наслова, „Таксист“ (1976) на Мартин Скорсезе и „Ноќ на земјата“ (1991) на Џим Џармуш. Анти-херојот Тревис Бикл маестрално одигран од Роберт де Ниро и овековечен преку репликата „You talkin to me?“ сепак не добива своја бугарска верзија, иако меѓу ликовите во „Насоки“ има неколку потенцијални бомби кои и би можеле тоа да станат. Концептот на филмот можеби е поблизок до она што Џармуш го создаде во своите пет њујоршки такси-приказни, иако неговиот пристап е секогаш поинаков од класичните американски филмови.

Но, овде не станува збор ниту за ресурсите кои во 70-те ги имал Скорсезе за реализација на легендарниот филм, ниту за автентичната поетика низ која Џармуш се изразува во филмовите. Жолтите таксија низ сивите улици на главниот град на Бугарија се исти по боја како њујоршките, но, во случајов, реализацијата на ваквиот концепт како во филмот „Насоки“ е прилично сложена. Јас не знам колку време требало за реализација на овој филм, но режисерот Стефан Командарев во соработка со младиот кинематографер Веселин Христов, направиле совршена синестезија помеѓу материјалот кој го поседувале и неговата завршна целина на сребрениот екран. Камерата е постојано в рака, малтене допирајќи го документаристичкиот пристап, и таа се движи, влегува во таксито, излегува надвор, виси над мостот заедно со потенцијалниот самоубиец, влегува во станбените блокови кои поради решетките изгледаат како затвори, и најчесто сето тоа во еден кадар кој трае и трае, со совршено изведен мизансцен и одлична игра на актерите. Тие, пак, се посебна приказна. За повеќето од нив ќе помислите дека се натуршчици, толку уверливо го одигруваат просечниот бугарски граѓанин, било затскриен зад велот на мистериозниот патник, било како таксист од крв и месо со сите проблеми што го мачат. Токму уверливоста во креирањето на карактерите е еден од безбројните квалитети на овој филм, кој во комбинација со режисерско/кинематограферскиот тандем, веќе 90% од работата може да се смета за совршено завршена. И сето тоа со буџет од само 650 илјади евра, во кој, покрај Бугарскиот филмски фонд, свој удел имаат и Еуроимаж и нашата Агенција за филм. Значи, можело!

Другата димензија во која не втурнува филмот на Командарев се темите кои ни ги плеска директно во очи. Прецизно, без влакна на јазикот, филмот преку ликовите отворено говори за проблемите со кои се соочува современото бугарско општество откако стана дел од ЕУ – од социјалниот момент (повеќето од таксистите имаат една дневна работа (поп, наставник по физичко) и ноќната такси-работа), преку трулото здравство (синот на таксистот починал откако дал брдо пари во болници, и на крајот сето тоа го исповеда на кучето крај патот, бидејќи патниците не сочувствуваат со неговата ситуација), па сè до уличната проституција и коцкарниците на секој чекор.

И најпосле, можеби и најважната тема, како последица на сето ова – емиграцијата (докторот заминува за Германија по последната трансплантација на срце). Георги Господинов во прекрасниот наградуван роман „Физика на тагата“ ја разголува тагата во сета своја суштина, бидејќи, според „Економист“, Бугарија е на првото место како најтажна земја во светот. Командарев за/во својот филм, пак, вели дека Бугарија е земја на среќни луѓе, бидејќи сите реалисти и песимисти ја напуштиле. Хуморот секогаш погодува во сржта. „Насоки“ низ многу сцени, колку и да се апсурдни, или можеби токму поради нивната апсурдност, ќе ве насмее до солзи (делот во кој наставникот по филозофија сака да се самоубие, а таксистот на фраерски начин го одвраќа од намерата).

И сето ова не би било толку сугестивно и гледливо доколку Командарев не покажа и докажа дека совршено владее со режисерскиот занает. Иако времето во кое се случуваат десетината приказни на улиците низ Софија е едно деноноќие, сепак, со разбиен концепт, во кој имаме пократки и подолги такси-релации, тој одлично нè запознава со ликовите, еднаш давајќи им предност на патниците и нивните маки, следниот пат заокружувајќи ги карактерите на нашите (анти)херои – таксистите, сето тоа мајсторски поврзано со пасажите помеѓу две стории, во кои најчесто слушаме музика по избор на оној што (нè) вози, или пак радио-програма во која убиството на почетокот предизвикува вистинска национална дебата за/против, за време на која дознаваме многу валкани нешта за бугарското општество. Во таа разголијада сценаристот и режисер не ги штеди ниту ЕУ и Европејците, па дури ни колегите филмски работници (таксистот и’ се фали на патничката дека често статира во бугарските филмови, но таму нема пари, па мора да таксира ).

И на крајот, жал ми е што, иако врнуцкаше, бев со велосипед на проекција во кино „Милениум“, со чадор, светла, пм-маска и други придружни вело-тракатанци, но веројатно требаше да одам со такси за да го засилам чувството пред и по филмот, слушајќи некоја приказна и од нашите, скопски таксисти, можеби за исконската предодреденост на македонскиот пред другите народи, можеби за европската криза на секаков план, и зошто да не, за (не)мудроста на Бога, како во последната приказна од филмот. Ај следниот пат.

Туку, друго ми беше муабетот. За жал, за соседната бугарска кинематографија знаеме малку. Oсвен фестивалските прикажувања, не сме во можност редовно да ги следиме случувањата таму, иако одредени комента(то)ри на социјалните мрежи укажуваат на бум од одлични последователни остварувања во тамошната кинематографија во последнава декада. И после сето претходно кажано, се прашувам: сè што содржеше филмот на Командарев совршено одговара на состојбите и во нашето општество, што веќе и го констатиравме. Македонски филмаџии, шу праиме? Ќе му погледнеме ли конечно на животот директно во очи, или сè уште ќе се зезаме? М?

(Текстот е објавен во книгата „Филмски град“ и на kritika.mk)