Периодов романот „Физика на тагата“ на Георги Господинов повторно е во фокусот. Неодамна тој ја доби престижната полска книжевна награда „Ангелус“ токму за преводот на веќе култниот роман, а минатата недела на премиерата на истоимената анимирана варијанта на книгата од Теодор Ушев, во Софија присуствуваа 3000 луѓе. Според најавите, набргу следи и њујоршка премиера.

По тој повод, професорката Елизабета Шелева од Филолошкиот факултет „Блаже Конески“ во Скопје го отстапи за објавување нејзиниот есеј од славистичкиот собир во Љубљана одржан во мај годинава, на кој настапи со една опширна опсервација насловена „Рецепцијата на Георги Господинов во Македонија“. Секако, голема благодарност до професорката за овој гест, а Вам ви останува да читате и – да уживате 😉

„Нештата, кои мене ме интересираат, немаат тежина. Минатото, тагата, литературата“ – Георги Господинов

Книжевните односи и проникнувања меѓу македонската и бугарската литература, иако станува збор за две соседни, згора на тоа, и јужнословенски литератури, речиси половина век се одвиваа отежнато и  со заемно премолчување, предизвикано од спецификите на нивните општествено-политички контексти. Со доаѓањето на транзицијата и постмодернизмот – овие незавидни културни состојби постепено се менуваат, поттикнувајќи пораст на обостраното, интерлитературно љубопитство, зголемување на бројот на преведени книжевни дела, зајакната соработка меѓу книжевните списанија, заедничко учество на книжевни фестивали и регионални конкурси за доделување на книжевни награди (како што е, на пример, конкурсот на фондацијата „Балканика“).

По среќна игра на околностите, токму во времето, кога одговорив на повикот за учество на оваа значајна, интеркултурална конференција во Љубљана, во просториите на Универзитетската библиотека „Климент Охридски“ во Скопје се одржа пригодна изложба на дела, преведени од бугарски на македонски јазик (и обратно), во актуелниот временски период, од почетокот на 21 век, па се’ до денес, односно од 2000 до 2018 год. На листата од преведени автори и дела, фигурираат повеќе значајни имиња од современата бугарска литература, припадници на различни генерации (и поетики), меѓу нив и некои, со две и повеќе објавени книги на македонски јазик. Конкретно, меѓу авторите со една книга, во превод на македонски јазик, се вбројуваат реномираните (и меѓународно афирмирани) имиња како: Алек Попов со „Мисија Лондон“ (роман, објавен 2006 год), Захари Карабашлиев со „18% сиво“ (роман, објавен во 2015 год), Илија Тројанов со „Собирач на светови“ (роман, објавен во 2012 год), Александар Шурбанов („Зимски пејсаж со врана“, избор поезија, објавен во 2010 год) и други. Во оваа прилика, сумарно ќе ги наведеме и авторите, кои до сега објавиле две и повеќе свои дела во македонски превод: Владимир Левчев („Љубов на плоштадот“, поезија во 2016 г), Антон Дончев („Рицарот на светата книга“, роман, објавен во 1999 год), Здравка Евтимова („Коработ“, роман, објавен во 2017 год, „Четврток“, роман во 2014 год и „Една иста река“, роман, 2018 г), Поли Муканова со „Мигови во кибритна кутија“, поезија, објавена во 2009 год. и  „Школките имаат два дела“, поезија, објавена во 2016 год, Роман Кисјов со „Словото пастир“ (избор песни, објавен во 2010 год) и „Јајца од Феникс“ (е-книга песни, објавена во 2016 год), Антон Баев со „Светата крв“ (роман, објавен во 2017 г) и „Даровите на светот“ (поезија, објавена во 2018 г). Меѓу нив ги среќаваме имињата на двајца добитници на регионалната книжевна награда „Балканика“ (Дончев и Евтимова), како и имињата на значајни и заслужни преведувачи и медијатори за унапредување на бугарско-македонските книжевни врски и познавања, во прв ред, ликовниот уметник, поет и преведувач Роман Кисјов.

Меѓу погоренаведените позитивни примери во современата билатерална рецепција меѓу овие две, соседни литератури, во улога на автор со најголем број дела, кои се преведени од бугарски на македонски јазик, се издвојува името на, денес, веројатно, најомилениот (гледано и во меѓународен контекст, не само во Македонија) современ бугарски писател  – Георги Господинов. Роден во пресвртната и револуционерна 1968 год, на разминот меѓу две клучни, современо-историски епохи, Георги Господинов и од аспект на појдовната, егзистенцијална смисла, е подеднакво „квалификуван“ во исто време да биде (доверлив) сведок на старото, идилично време на социјализмот во Бугарија – како и на новиот, прозападен (вестернизиран) и пост-транзициски период на масовната култура, глобално влијателните медиуми, филмската индустрија, се’општиот потрошувачки урнебес на Европа, после падот на Берлинскиот ѕид.

Георги Господинов остварува редок и продлабочен контакт со македонскиот книжевен простор. Неговото прво дело од 1999 год, експерименталниот „Природен роман“, е преведено на македонски јазик и објавено во 2003 год (од страна на алтернативниот издавач „Темплум“, а истото, годинава го доживеа и своето второ издание (овојпат, кај издавачот „Или или“). На македонски јазик, кога станува збор за делата на Господинов, на читателите денес им се достапни и: збирката раскази „И други приказни“, збирката песни „Балади и распади“ (во издание на „Блесок“), пригодниот блок песни, објавен на културниот портал „Окно“, па, се’ до романот „Физика на тагата“ (2015 г), како и збирката раскази „И се’ стана месечина“ (обете, повторно, во издание на „Или или“, во 2017 г), вклучително и книгата со ултра кратки прози „Сите наши тела“ (чие издание на македонски јазик се очекува во секој момент).

Во овој прилог, и во оној обем, што го диктираат приликите, поопстојнно ќе се задржиме и ќе ги разгледаме само двата романи на Господинов, што ги дели временски период од 12 години („Природен роман“, објавен во 1999 год. и „Физика на тагата“, објавен во 2011 год.), обидувајќи се, при тоа, на пластичен начин, да го претставиме широкиот (творечки) регистар на овој несекојдневен и автентичен писател од соседството.

Доколку се суди според иновативната структура на композицијата, како и жанровската хибридност на самото дело, тогаш, првиот роман на Господинов, наместо „природен“, како што стои во неговиот наслов, попрво ќе го наречеме експериментален, во најубава смисла на зборот. Програмски експлицитното настојување на „природноста“, заедно со употребата на мувата како одбивен и презрен симбол на секојдневието – од една страна, упатува на далечните интертекстуални одгласи од поетиката на рускиот авангарден автор Данил Хармс (кој исто така е опчинет од црниот хумор на секојдневието и магијата на неретко апсурдните „случаи“ во него), додека, од друга страна, го открива поетичкиот идеал на Господинов за остварување на недостижниот „фасетен вид“ од 360 степени, својствен на окото на се’присутната мува.

„Роман секојдневен како мувите..Единствено тие се моќни да го сврзат етерот со хтоничното царство на клозетот…На мувата во мојот череп и’ треба дупка“ (Господинов, 2003:112)

Нараторот (би сакал самиот да) е мува, телеобјектив со максимален, широкоаголен (но, не и епски) опфат на својата околина, стокмена како своевиден коктел од реални, вистински луѓе и нивните нарушени семејни и љубовни односи, премолчани приватни драми, духовити сеќавања (особено, оние, што се однесуваат на хронотопскиот рај на детството и неговите „седум години бездржавност“).

„Децата немаат татковина. Нивна татковина е детството.Затоа пак имаат татковци. А и којзнае колку имаат татковци.Татковците има одат на работа, ги нема… Седум години надвор од општеството.Седум години на бездржавност.Седум анархиски години“(Господинов, 2003:144)

Имајќи ги предвид ваквите и слични сентенци, не можеме да се оттргнеме од впечатокот, дека Господинов особено сугестивно (и дури носталгично) ја рехабилитира не само невиноста на детето (детството), туку и притаената, фројдовска „нелагода (тескоба) во културата“, што постепено ги разјадува најдобрите потенцијали и ја корумпира нашата индивидуална слобода… Во ова непредвидливо, асоцијативно разиграно четиво, провејуваат и бескрајно допадливи и духовити расправи за медиумските икони на западната поп култура од 20 век, во кои исто така спаѓа урнебесниот лајт мотив на тоалетите, клозетите, јавните ВЦ-а – како оаза на пркосот и бунтот, особено во тоталитарните општества, „интимни клозетски револуции“, маестрално споени со „големите нужди на јазикот“ (Господинов, 2003:38).

Не можеме, а да не ги потцртаме бриљантно вклопените, метатекстуални и метанаративни пасажи, што ја откриваат дуалистички натопената филозофија на книжевноста: „Има нешто сатанско во тоа, што остануваат зборови од луѓе, кои не се веќе меѓу живите. Не знам како останатите не го чувствуваат, но за мене тоа е вистински вампиризам. Во секој збор лежи мртовец. Дури морници ме полазуваат додека го пишувам ова.Зашто јас исто сум си направил добар ковчег со овој тефтер“ (Господинов, 2003:131).

И сето тоа, стегнато во мал роман, кој речиси одвај да преминува некои 100 страници (печатен) текст по својот обем!Отаде, можеби и не треба премногу да не’ изненадува и чуди фактот, што, иако е прв, дебитантски роман, „Природен роман“ (објавен  во 1999 год), во меѓувреме, стана најпреведуваниот (современ) бугарски роман и омилено четиво за пробирливата публика низ светот. Самиот Господинов, во неколку наврати, отворено признава, дека во „Природен роман“, сакал да создаде „роман на почетоци“ (во што ние, од своја страна, си дозволуваме да доловиме извесни допирни точки со донжуанскиот мит за љубовта, како низа/синџир од вечни почетоци), што, во основа, всушност, значи да го надгради наративниот и композициски престап, својствен на постмодернистичката поетика и предизвиците на нелинеарната нарација.

Од друга страна, хрватскиот писател  Миленко Јерговиќ оправдано забележува, дека Господинов успешно го реанимира и вметнува моделот на усно раскажување – од друга страна, експлицитно тежнеејќи кон тоа, својот роман (особено, вториот) да го преобрази во тотален роман, (инклузивна) жанровска капсула, што во себе ги вградува и содржи секој (друг) род и жанр (како што, своевремено, еден Борхес и Маларме сонуваа за идеалот на апсолутната книга).

„Од сите балкански писатели, Господинов отиде најдалеку и најсмело во она, од кое се снебиваат не само хрватските, туку и босанските и српски писатели, за жал, заради своите провинциски комплекси, а тоа е живото рекреирање на книжевниот жанр и содржините според моделот на усните, бапски и улични приказни, скаски, празноверија…Само лошите писатели (а, за жал, нив ги има премногу) се срамат од сопствените животни околности и искуства“ (Јерговиќ, 2018).

Вториот роман на Господинов, објавен дури 12 години подоцна, во 2011 год,. благодарејќи му (во извесна мера) и на својот интригантен наслов, „Физика на тагата“, одново успеа да предизвика голем одглас и бројни преводи по светот. Овој роман (што доживеа и своја, масовно посетена, промоција во Скопје 2015 год), се темели на присуството на два, спирално удвоени наративни текови, кои повремено интерферираат еден во друг: едниот, е приватната приказна за внукот и дедото од Бугарија, додека, другиот, универзално познатата митолошка сторија од антиката, поврзана со митот за Тезеј и чудовишниот лик на Минотаурот. Пресвртот, но и предизвикот, што при тоа го нуди Господинов се состои токму во демократската урбанизација на озлогласениот лик на Минотаурот, кој е прикажан како универзално присутен, замолчан и неосвестен лик, кој тлее во било кој, базично напуштен човек (напуштеник), потенцијално е содржан  во секого од нас.

Имено, Господинов нуди провокативна ре-семантизација, генерализација и превреднување на Минотаурот низ призма на човековиот архетипски страв и тегоба, што произлегуваат од состојбата на напуштеност (сиракувањето): одејќи дури дотаму да тврди, дека и самата (или, целата) историја на човештвото, всушност, се состои од голема „листа на напуштања“. Извонредно вклопената епизода на историски првото „судење“ на Минотаурот (кое, патем, на интертекстуален план, неодоливо потсетува на поглавјето „Големиот Инквизитор“ од Ф.М. Достоевски) за првпат, му дава глас на пословично занемениот, безгласен и крајно осамен Минотаур, а, со тоа, и правото, конечно, да проговори, да ја искаже својата појдовна траума на напуштеност (на бугарски, „изоставеност“). По читањето на овој роман, ние, како читатели, не можеме, а да не се приклониме кон своевидна амнестија на Минотаурот, дополнително актуелизиран, осовременет и доближен до читателот, коштој и самиот е препуштен на акутната (значи, објективно постоечка) пост-комунистичка, транзициска ранливост и „изоставеност“, заборавеност во „подрумот“ на капитализмот и историјата!

Наративно вообличената и клучна хипотеза на Господинов укажува на конститутивното значење, што го има сепарационата траума за развојот на човештвото. Радикалната новина на неговата генеричка хипотеза се состои во наративот на „напуштеното дете“ како исконски и траен двигател на човековата историја, што навистина е радикално смела, но не и неоснована теза. Токму спротивно на тоа! Таа е романескно продолжување на ноторната (и, во овој случај, наопаку превртена) аксиома на Фројд за постоењето на Едиповиот комплекс, односно, меѓу-генерациското ривалство и непријателство, генеалошки присутно од страна на синовите кон татковците. Така, традицијата на трагичните семејни судири на релацијата татковци и синови, кои најчесто остануваат премолчувани (од малограѓански причини), во овој „минотаурски“ роман на Господинов, добива дополнителен, не помалку потресен, облик – со таа разлика, што (овојпат) татковците се поставени во улогата на оние (канибали), што се хранат со сопствените деца (синови).

Од друга страна, она што за „Природен роман“ се јавните ВЦ, клозети, ќенефи – тоа, во „Физика на тагата“ се подрумот и неговиот (митски) корелат – лавиринтот – имено, повластени хронотопи, на неофицијалниот пара-живот и парасвет, хтонски (забранети) места, лиминални простори, „злокобни“ посредници меѓу овој и оној свет. При тоа, не треба да се заборави фактот, дека, во своите елаборации за делотворните механизми на несвесното, Фројд ја употребува токму метафората на подрумот, како наше повластено, скришно место, во кое постојано се одлагаат и сокриваат непожелните содржини на несвесното. Заедно со топосот на подрумот, како просторна сигнатура на несвесното, во романот на Господинов фигурира уште една, граматички ирегуларно изведена, сигнатура за персоналната подвоеност на човекот (меѓу свесното и несвесното).

Опсесивното (и циклично изразено) присуство на фразата „Јас сме“ не е само занимлив и карактеристичен, граматички „престап“, за првпат, виден во овој роман, туку, и значаен индикатор на парадоксалната идеологема, што го обрабува херменевтичкиот принцип на Господинов. Самиот Господинов признава, дека „иако граматички погрешно, ова решение натаму останува семантички точно“, засилувајќи го токму емпатичното удвојување, како наративен аксиом, но исто така и структурата на лавиринтот (во романот, на моменти, заменет со неговиот современ пандан, подрумот), како симбол/потврда за несовладливата, когнитивна темнина во нашите животи. Отаде, „Јас сме“ воедно е равенка, во која се едначат детето и Минотаурот, внукот и дедото, сите ние, кои сме архетипски раслоени, емпатично удвоени „јас“-тва.

Во контекст на нашава расправа, која, патем, се одржува во Љубљана, останува вреден за внимание и фактот, дека словенечкиот јазик во себе има задржано еден граматички куриозитет – покрај вообичаената еднина и множина, за разлика од останатите јазици, во словенечкиот и натаму се практикува употреба на ексклузивната форма на (дуална множина, т.е.) двоина. Макар и само заради оваа, нималку површна „каламбурска“ досетка („јас сме“), Господинов може да се вброи меѓу следбениците на дијалогичната концепција на идентитетот и големиот руски филозоф на културата, Михаил Бахтин, односно, неговата парадоксална поента (изнедрена по трагите на Фројдовата психоанализа): „Субјектот, тоа се најмалку двајца“.

Дијалогизмот на Господинов, освен на манифестното (граматичко) ниво, е особено функционален и на (латентниот) херменевтички план – во етичкото преобмислување и емпатичното преобликување на озлогласениот, хтонски лик на Минотаурот од старогрчката митологија. Вообичаено претставен во литературата, како застрашувачки и канибалски лик, Минотаурот кај Господинов доживува необична и сосем неочекувана рехабилитација, за сметка на острата критика на хипокризијата на човештвото, кое, со чинот на претворање на своите жртви во Чудовишта, себеси бесрамно се амнестира:

„Како деца во седумдесеттите кога бевме непослушни, не’ заклучуваа во темница, во подрумот и тогаш разбираш што значи да си Минотаур.Често го правиме тоа, ги претвораме во чудовишта сопствените жртви, оние кои самите сме ги понижиле и повредиле. Митологиите и идеологиите немаат емпатија. Можеби, во новото време, бегалците и мигрантите се новите Минотаури“.

Отаде, неминовен станува заклучокот, дека станува збор за одбрамбен механизам, познат под името „рационализација“ (себе-оправдување), при што, во конкретно дадениот пример, претворањето на детето во чудовиште служи токму за тоа да го прикриеме гревот од нивното напуштање и да ја оттргнеме емпатијата од нив. Според мислењето на германскиот критичар Јоханес Штик (воедно и организатор на неговото гостување во Келн, во март 2017 год), Господинов не настојува само да ја зајакне меѓусебната емпатија кај луѓето, ами, неа да ја прошири „кон сите живи суштества, кои се способни за болка и тага.“ Минотаурот, бидувајќи обележан и казнет со својата двојност: половина човек, половина бик – е еклатантен пример за пословичниот третман на бестијалноста како (морално) субверзивна, односно, (визуелно) гротескна Другост, што иманентно му се заканува на поредокот. Минотаурот е илустрација и пример за “внатрешниот“ друг (чија позиција на изопштеност и абјектност е споредлива со онаа на Грегор Самса од Франц. Кафка), Минотаурот е исто така и пример за „странец на себеси“ (со зборовите на Јулија Кристева), туѓинец неприфатлив дури и за самиот себеси, заточеник на сопственото минато и прародителскиот грев на прељубата, сторен во „негово“ име, уште пред тој и да се роди.

Што се однесува до насловниот феномен на тагата, евидентно е дека Господинов интуитивно проникнал и расветлил одредени невралгично важни аспекти, кои засегаат огромен број наши современици низ светот денес. Како што посочува неодамна објавената новинска репортажа од угледниот весник „Економист“, по теренски извршеното социолошко истражување, научно е утврдено, дека токму Бугарија (заедно со Романија) се сметаат (доживуваат) како светски „престолнини“ на тагата, односно, најтажни места во светот! Отаде, делото на Господинов, кое, испаѓа, дека горе – долу се поклопува со резултатите од ова истражување, може да се гледа и како  своевидна, интуитивна потврда на одредени, „објективно“ изразени или ендемски црти, свосјтвени на современото бугарско (или, подобро, балканско) општество и семејство.

„Во бугарското семејство владее една особена култура на молчењето по лични теми. Ги познаваме тагите на старите империи, турскиот хузун и португалската саудаде, кои се таги, по сето она, што си го имал, а потем си го загубил. Во таа смисла, бугарската тага е тага по еден свет, кој никогаш не ти припаѓал, но, и покрај тоа, имаме чувство, дека сме го изгубиле“.

Во својата беседа, по повод промоцијата на македонскиот превод на „Физика на тагата“, професорката Маја Бојаџиевска го проширува спектарот на „таговната“ делотворност и заклучува: „3а нас сите, кои сме на различни начини блиску до Господинов – неговите зборови, неговата тага има особено силна резонантност, поради тоа што го споделуваме истото буниште на идеологии, истиот опустошен свет на лаги и напуштеност“ (Бојаџиевска, 2015:66).

Прегнантното и автентичното толкување на тагата од страна на самиот Господинов откриваме и во следнава, меланхолично обоена констатација,  проникната со апофатичката мудрост и негативната теологија: „Тагата е копнеж по нешто, кое не се случило навистина, ненадеен увид, оти животот ти се излизгува низ рацете, дека некои работи никојпат нема да ти се случат, поради цела низа од лични, географски, политички причини“.

Се чини, дека токму оваа тага по незбиднатото, виртуелно изгубеното, трошливото и на временската ерозија изложено постоење, претставува мотивациска подлога за создавањето и вековното опстојување на комплексот на Ное. Несопирливата потреба на човештвото да се (себе)складира, архивира, капсулира во разновидни временски капсули (порано, книгите, а денес, Фејсбук, компјутерските дискови и УСБ стиковите), потреба (или, комплекс), Господинов проникливо ја извлекува на виделина во „Физика на тагата“, при тоа именувајќи ја според добро познатиот, „есхатолошки“ јунак од Библијата. Отаде, не само топосот на подрумот (како хтонски простор), туку и доживотниот процес на складирање (како есхатолошка потреба), претставуваат две лица, манифестно и латентно, од еден ист проблем: историската акумулација на стравот и архетипскиот моодус на тагата и меланхолијата по изгубениот предмет.

Несомнено е, дека свој (објективен историски) удел во настанокот на „конзерваторско-спасителскиот“ комплекс на Ное, несомнено се должи и на апокалиптичниот тон, што владееше како во времето на социјализмот, опседнат со заканите од можна нуклеарна катастрофа (што имал формативно значење за Господинов), но владее и денес, во пост-транзициската епоха (на неговата авторска зрелост), дополнително обременет од глобалните климатски промени, кризата на ресурси и нестивнатиот дух на милитаризам. Кон тоа, од своја страна, се приклучува општото чувство на несигурност и ефемерно траење, особено присутно ширум ендемски нестабилниот Балкан. Сепак, она што и’ дава печат на оригиналност и комичност на уметничката изведба на Господинов, е неговиот пристап и (црно) хуморната дистанца кон хроничното, политичко производство на апокалипси, како и употребата на саркастичен тон, што укажува, дека човекот е принуден постојано „да тренира“ (за некоја идна хипотетична катастрофа). Комплексот на Ное, во прозата на Господинов, се провлекува уште од „Природен роман“, во погоре цитираниот извод за „книгата како (старозаветен) ковчег“ и демонска капсула на мртви гласови. Само книгата е вечна и е идеален медиум за складирање, наспроти трошноста на човековите градби, општества, историски системи.

Една од препознатливите наративни стратегии во прозата на Господинов, секако, претставува употребата, поточно, изборот на прво лице еднина (Јас форма) како доминантна раскажувачка перспектива. Овој тип на нарација, како што своевремено интригантно препознал и Ролан Барт, „лошо се согласува со алгебрата на некаков ред“. Употребата на прво лице (во литературата) е своевиден, егзистенцијален индикатор, бидејќи, првото лице , всушност, е лице на криза, набиено со тешко совладлива густина. Во едно од своите интервјуа, Господинов тврди, дека употребата на прво лице во раскажувањето за него самиот воедно осигурува своевидна егзистенцијална потврда, дека, тој  (се’уште или сепак) е жив!

Втората дистинктивна одлика на наративниот модел на Господинов претставува изборот на дете како раскажувач, или, свесно одбраната детска перцепција (доживување, опис и толкување) на светот. Пословичната невиност на детството, при тоа, како идеално да се врамува во самата „невиност“ (иницијалност), што ја подразбира уметничкиот чин, со своето постојано ново, иновантно исходиште.

„Детството и младоста се полни со глаголи. Никогаш не можеш да седиш мирен“.

Гледната точка на дете е омилен (стилоген) инструмент на повеќе автори од светската литература (меѓу нив и Гинтер Грас, во незаборавниот „Лимен барабан“). Постапката на инфантилизација свесно ја менува и очудува авторската перспектива,  му погодува на „воздигнувањето“  на загатката, не само како доминантен когнитивен пристап, туку и како извонредно алиби за (нужно) „изместената“ проекција на стварноста. Таа воедно придонесува за јакнење на авторовата емпатија, а познато е дека Господинов (како ретко кој друг автор) е склон да го потенцира клучното значење на емпатијата за уметничкото творештво.

Присуството на мета-наративни елементи во делата на Господинов е третата дистинктивна црта на неговото писмо, откривајќи ги, при тоа, и специфичните авторски афинитети, кон препознатливи интертекстуални предлошки (во прв ред, култниот Хорхе Л. Борхес, со неговата топологија на лавиринтот и апсолутната книга, на пример). Проникнувањето во самиот чин на авторска себе-анализа (или, во стапиците на творечката филозофија), вклучително, и самиот обликотворен пристап, е изведено на ретко допадлив (и приемчив) начин, со примена на разновидни досетки и јазични игри, што неосетно, непринудено и лежерно го „завлекуваат“ читателот во магијата на својот, авторефлексивен вител. Така, на пример, во самиот роман, писателот е спореден со „гол полжав, кој ползи во непознат правец и зад себе ја остава својата трага од зборови…што за некого би можела да се покаже лековита за неговиот чир. Но, ретко кога, и за неговиот сопствен“.

Прозата на Господинов (како и неговата, метафизички обоена лирика), како четврта своја дистинктивна одлика, го откриваат постоењето на посебен респект и личната вдахновеност од филозофијата на претсократовците, односно, нивните загадочни формули за (недофатливоста на) реалноста и светот. Уште повеќе, во „Физика на тагата“, Господинов отворено признава, дека самиот тој, како автор, всушност, трага по „квантната физика на литературата“ (и на читањето), по онтолошките тајни на интригантната, меѓусебна зависнот меѓу набљудувачот и предметот. Квантната природа на литературата, во овој контекст, се однесува, исто така, на препознавањето на конститутивната улога, што ја имаат неслученото и нераскажаното, односно, на превреднувањето на негативниот модел на идентификација.

Склоноста на Господинов кон искажување на апофатички вистини и употреба на парадоксална реторика, е присутна не само во неговите литературни дела, туку и во не-фикционалните, а, сепак, подеднакво инспиративни, интервјуа: „Најдолго траат оние револуции, што не се случиле“, вели писателот, кон тоа додавајќи го следново: „Мислам дека нештата кои не ни се случиле во реалноста, се од поголемо значење за нас, од оние што ни се имаат случено“ (Господинов, 2007)

Отаде, макар тие биле и пригодни, не треба да се запостават ниту бројните интервјуа на Господинов, кои престставуваат значајни и инвентивни дополнувања, во врска со поетиката на неговите, „тврдо“ уметнички книги. Така, во едно од поновите интервјуа, најпреведуваниот бугарски автор признава, оти пишувањето го смета за вид „екстремна професија“, поради фактот, што „влегувањето од едно тело во друго, што го практикува литературата, е исто така вид екстремност“, која (штетно) се одразува врз здравјето, кревкоста и ранливоста на писателот (како што тоа впрочем на своите поклоници им го прават останатите екстремни спортови). Потврда за ова мислење, дава и следниот извадок од интервју, дадено за еден од најпопуларните македонски портали:

„Човекот навистина е емигрант од единствената таковина што ја има – таа од детството. Тој разбира со годините, дека минатото, на кое со носталгија се сеќава, не е место, туку време“ (Господинов, 2016).

Читајќи за ова особено (национално предодредено) толкување на тагата кај Господинов, си припомнуваме на Светлана Бојм и нејзината капитална книга „Иднината на носталгијата“ (објавена 2001 г), во којашто станува збор за постоењето на ткн. „рефлексивна“ носталгија, имено,  носталгија по нешто, кое нужно не мора објективно (во конкретна форма) да постоело во минатото. Во контекстот на своето поимање и толкување на носталгијата, како феномен особено значаен и застапен во словенските литератури, Бојм, и самата, го апострофира и временскиот (а не само вообиачениот, спацијален) аспект на носталгијата. Дополнителен аргумент за трајниот печат на носталгијата кон не-збиднатото во творештвото на Господинов, претставува и неговата лирика, суптилно проткаена со копнежот по трансцендентното (време – простор). Овде ќе цитираме еден понов запис на Господинов, што, на вистински начин, ја доловува вредноста на специфичниот, „деридијански“ зачин, што ја истакнува особената вредност на отсутното, оностраното, онојазичното искуство на човекот во светот:

„Онаму, кадешто не сме

Не за патувањето, ами за копнежот

Не за пристигнувањето, ами за заминувањето

Не за географијата, ами отаде неа,

географијата на оностраното

За она тука на телата, и она таму на јазикот,

За она другаде (друг ад е)

Каде еден ден ќе пристигнеме“

Можеби, круцијална потврда и доказ за несекојдневната рецепција на Господинов во Македонија и неговото високо книжевно реноме и респектот, што тој го ужива, не само кај обичните читатели, туку, и кај компетентните книжевни познавачи во Македонија, претставува наградата „ПрозАрт“, што му беше доделена на Господинов во 2016 год, во рамките на меѓународниот фестивал „ПроЗа Балкан“, во Скопје. На свечената церемонија, Господинов ги поздрави своите домаќини, членовите на Уметничкиот совет (писателот Александар Прокопиев и авторката на овој прилог), со своја пригодна реч, во која сподели и дел од сопствените, автопоетички обоени, размисли (совети) во врска со искушенијата, состојбите и (непишаните) барања, што им се упатуваат на балканските литератури:

“Знам дека има еден преќутен стереотип: Кога доаѓаш од периферијата, од тебе се очекуваат локални, регионални приказни. Големите теми се за големите литератури. Пред нас имаме две патеки. Едната е да пишуваме локално и егзотично, како што и се очекува од нас. Другата е да ги раскажуваме нашите локални приказни како универзални, затоа што тие во крајна линија се токму такви. Искуството ми покажало дека токму најличните приказни, токму тие индивидуални приказни се универзални“.

За разлика од некои писатели (но и филмаџии), кои се обидуваат да профитираат од политичката актуелизација на Балканот, но и од неговата, коњуктурна (комерцијално исплатлива) егзотизација, Господинов одбива да се лимитира себеси во локалниот идиом на површната  егзотика и „етничност“, а тоа го прави во полза на универзалната обоеност и слоевитоста на писмото.

„Јас сум апослутно против гетоизирањето во литературата“ – подвлекува Господ во едно од своите, неодамна дадени интервјуа (конкретно, на 23 април 2018 год., за бугарското списание„Литературен вестник“, каде, извесен период, ја имал и улогата на уредник).

Неспорниот факт, дека Господинов припаѓа во онаа група на учени писатели и самосвесни ерудити, меѓутоа, воопшто не го обременува и не го забавува (успорува) приемот на неговото писмо, со товарот на компликувани и претенциозни дигресии, напротив, неговото мајсторство е токму содржано во, нималку лесната за постигнување, кондензирана едноставност на исказот и транспарентноста на четивото, кое, зад привидната необврзност на тонот, отпосле се распластува во вртоглави длабочини. Оттука, за нас сега станува значаен и овој дел од поздравното обраќање на Господинов во Скопје, каде се објаснува „програмскиот“, генеалошки фокус врз личното (поединечното, приватното, интимното), клучен за обликувањето на неговиот наратив.

„Позната е фразата дека на Балканот има навистина премногу Историја, навистина премногу. Но, би рекол дека има и премногу неслучени нешта, неслучени приказни кои не тежат помалку. Ми се чини дека единствениот логичен начин да се справиме со тоа, да најдеме сили за да преживееме, е да ја претвораме Историјата – случена или неслучена – во приказни, во лични приказни, во биографски приказни, ако сакате .“ (Господинов, 2016)

Отаде, веројатно, вистинскиот ефект, меѓународната рецепција, како и самата приемчивост на романите и расказите на Господинов, се должи токму на оваа постапка, што би можеле да ја наречеме „интимизација“ (наместо монументализација) на историјата, односно, приближување на апстрактниот, безличниот и гломазен дискурс на историјата, до искуството, умот и срцето на обичните, секојдневни луѓе од соседството. Во врска со својата склоност за комплементарно испробување во повеќе книжевни жанри, во едно од своите понови интервјуа, објавени на македонски јазик, Господинов ќе каже:

„Понекогаш се чувствувам како шверцер на поезија во моите романи. Секогаш можеш да разбереш кога еден роман е пишуван од човек кој доаѓа од поезијата. Тие романи се пишуваат реченица по реченица, секој збор, секоја фраза, е предмет на посебен ритам. Мислам дека, читањето и пишувањето поезија е добра школа за тие што сакаат да пишуваат проза. Но треба да признаам дека во многу од моите песни всушност раскажувам приказни, така што нештата се испреплетени. Конечно, јас пишувам една иста книга, која што се случува во различни жанрови. Никогаш не сум верувал во чистокрвни жанрови“. (Господинов, 2017).

Од друга страна, низ устата на својот лик, мистичниот писател Гаустин, Господинов духовито ја соопштува сопствената, авторска позиција, по однос на романот како жанр: „Не ме привлекуват чистокрвни романи, романот не е ариевец.“( Господинов, 2013:167)

Присуството на Господинов во Македонија, покрај класичната книжевна (преводна) и медиумска рецепција, го збогатуваат и два понови настани, од интермедијален карактер: театарската адаптација на „Физика на тагата“ (остварена во изведба на Кумановскиот театар, во 2017 г), како и ликовната изложба „Попладнето на една идеологија“, одржана во Скопје (Чифте амам, јули 2018 год) – во соработка меѓу Георги Господинов како ко-куратор (заедно со колегата историчар на уметноста, Георги Лозанов) и автор на придружниот (инвентивен) текст во каталогот (кој инаку не беше преведен, ами поделен меѓу присутните посетители во изворниот, бугарски оригинал). Во овој, инспиративно срочен текст од каталогот, кој се надоврзува и ги следи неговите отпорано изразени „колекционерски“ љубопитства, склоности и интереси кон артефактите од времето на социјализмот (за кои сведочи и неговата, необично насловена, стручна книга „Инвентар на социјализмот“), Господинов ќе го каже следново:

„Секојдневието е создадено од леплива материја.Да бараш траги од секојдневија и попладниња е проколната работа. Идеологијата не го сака попладнето, таму (тогаш) не се случува ништо, што е симболички важно да се случи. Револуциите, превратите, убиствата се случуваат доцна навечер или рано наутро…Попладнето е ничија земја меѓу денот и ноќта. Ничие време, во кое ништо особено не се случува, освен самиот живот.“ (Господинов, 2016 : 26)

Очигледно, Господинов е обземен од потрагата по она, што самиот го нарекува „археологија на секојдневието“, на која и’ останува доследен и во доменот на сликарството (ликовните уметности), а не само во областа на литературата (книгата), што (погоре видовме, дека) ја третира како своевидна „временска капсула“. Тој признава, дека, при конципирањето на оваа изложба, копајќи низ депоата на Софискиот музеј, во нив тежнеел да го пронајде и согледа токму „невидливиот музеј на секојдневната човекова емоција“, затантен во просториите на темното депо, за да го „оттргне“ од заборав (молчењето на) личното пред (диктатот и вревата на) идеолошкото. Судејќи според овој извадок, не само во доменот на книжевноста, туку и во доменот на визуелните уметности, Господинов – доследно се придржува до својот отпор кон идеалот на „монументалноста“ (споменичноста), програмски олицетворен во неговиот дебитантски „Природен роман“.

На крајот, уште неколку назнаки како заклучок. Врсник на гласовитата, последна револуција во 20 век, хипи револуцијата, Господинов само што наполни 51 година живот. Неговото писмо, меѓутоа, и натаму оддишува со неколку ретки и темелни квалитети: (перцептивната) свежест, несмаленото, речиси, детско љубопиство, несекојдневната асоцијативна дарба, духовната отвореност, живоста, (божемната) едноставност и високиот, експериментален набој, зачинети со луциден хумор, жизнерадосност, но, и топла емпатија, сензибилност и (неизбежно присутната, но суптилна) меланхолија.

Неговиот „Природен роман“ (благодарение на извонредниот креативен превод на афирмираниот македонски поет Никола. Маџиров), уште пред дваесет години, стана составен дел и од моите предавања и семинари, што ги водам на групата за ОКК. При тоа, студентите вообичаено реагираат со неподелени симпатии и радосни насмевки, како што и јас, самата, секојпат одново, со задоволство, „успевам“ да се изненадам од маестралните расправи во овој неголем роман, што се вртат околу само навидум презривите теми на нашето секојдневие (бракот, разводот, физиолошкото празнење на телата, детството, мувите и сл)…

Кога во бугарските книжарници се појави, „Физика на тагата“, се погоди така, и самата да престојувам во Софија, така што книгата ја пронајдов во истиот миг. Романот го читав изворно, во оригинал, на бугарски јазик, и, не без извесна мака, но речиси не ме изненади, туку ме израдува податокот, што ова необично дело доста бргу ги стекна симпатиите на читателите ширум светот, а, при тоа, беше наградено повеќе домашни и странски признанија како: роман на годината во Бугарија, швајцарската награда „Јан Михалски“, или, успеа се најде во финалето на (дури) 7 престижни награди во Европа и САД (меѓу кои и италијанската Premio Strega Europeo или наградата на Американскиот ПЕН). Штотуку изминатата, 2018 г, благодарение на писателската стипендија New York Public Library, Господинов ја помина во Њујорк, додека од јануари до јуни 2019 г. добива писателска резиденција во Цирих. При тоа, како посебен впечаток, што го издвојува од рамките на својот резиденцијален престој во Њујорк, Господинов го истакнува имено „усетот за пространство, добронамерноста, отвореноста во литературата за сите“.

Кога се има предвид блазираната и пребирлива книжевна јавност во Европа, (која е, по сопствено признание) безмалку „колонизирана“ од англосаксонските влијанија, оваа егзалтирана реакција и широка рецепција (со преводи во Германија, Шпанија, Италија, Полска, Франција, САД, Србија, Хрватска), каква што доживува  Георги Господинов, ширум Европа и САД, е вистинска реткост и попрво исклучок, посебно за автор и дело, што доаѓаат од (се’уште) зафрлениот Балкан.

Да дополниме кон тоа, дека, по повод објавувањето на „Физика на тагата“ во превод (Physics of Sorrow, Fisica della malinconia, Physik der Schwermut, Fizyka smutku, Fizika tuge, Huznun Fizigi), до сега низ Европа се одржани и неколку занимливи дебати (во Германија, Португалија, Италија), а кои, за разлика од маркетиншки пригодните промоции (во Турција, Чешка, САД  и др), инсистираат на далеку поамбициозен аналитички пристап кон самото дело и неговиот автор …

Во меѓувреме, Георги Господинов се испроба и докажа уште во неколку други жанровски полиња (покрај другото и како коавтор на графичкиот роман „Вечната мува“) – додека анимираниот филм „Слепата Вајша“ – снимен според сценарио од истоимениот расказ на авторот, се најде во најтесниот избор за наградата Оскар 2017 г. Покрај тоа, во текот на 2016 г. , Господинов (во соработка со ликовниот критичар), Георги Лозанов – кураторски ја осмисли и подготви, а потем и во својот аналитички текст од Каталогот, автентично ја интерпретираше, погоре споменатата и необично интригантна изложба „Попладнето на една идеологија“, која, една година подоцна, во 2017 год, беше прикажана и во галеријата Чифте амам, во Скопје, Македонија.

Со оглед на тоа, присуството на Господинов во културниот простор на Македонија, се чини, соодветно „покриено“, не само во матичната област на книжевноста како уметност – туку и во интердисциплинарните и гранични подрачја на театарот, анимираниот филм и ликовната уметност (не исклучувајќи ги при тоа и десетината значајни, авторски интервјуа, дадени за македонските медиуми и портали, од областа на културата). Секако, во блиска иднина, покрај тоа, нам, во Македонија, ни претстои предизвикот (нималку лесен или едноставен), за споредбено проучување и толкување на Господинов, во рамките на компетентната, академска критика и книжевна наука во Македонија. Ова особено, кога се има предвид, дека помеѓу канонската песна на Константин Миладинов „Т’га за Југ“ (денес, веќе хедонистички прекодирана и трајно оживеана како назив на омиленото вино) и „Физика на тагата “ од Георги Господинов (иако создавани во историски распон од околу еден век), однатре „се оцртува“ невидливиот, но мошне значаен лак на ендемската, словенска тага и тегобност, што нив природно ги обединува (макар, некојпат била пресоблечена во карневалската ведрина на Георги Господинов).

Литература

1. Бojaџиевска 2015: Бојаџиевска, М. Роман, кој изобилува со почетоци.// Наше писмо, Скопје, бр. 79-80, 2015: 65-66 („Господинов, како секој голем романописец ги става одново под прашање границите и можностите на неговиот жанр. Како е возможен романот денес, кога трагичното ни е одземено?“)
2. Bojm 2005: Bojm, S. Budućnost nostalgije, Beograd: Geopoetika
3. Господинов 2016: Господинов, Г. Бегството од зборовите е лесно (осум песни)Скопје: Окно,https://okno.mk/node/56999 (2. 7. 2016)
4. https://daily.mk/vesti/najznachajniot-sovremen-bugarski-pisatel-georgi-gospodinov-
5. Господинов 2007: Господинов, Г. “Во моите книги му се доверувам на сочувствителниот човек” (интервју).// Теа модерна, Скопје, 12 септември 2007
6. “Георги Господинов ја прими наградата „Прозарт“ со зборовите дека и најличните приказни се универзални”.// https://www.mkd.mk/kultura/knizhevnost/georgi-gospodinov-ja-primi-nagradata-prozart-so-zborovite-deka-i-najlichnite
7. Господинов, Георги Лозанов 2016: Господинов, Г/Лозанов Г. Следобедът на една идеология, София: Софйиска градска художественна галерия, 2016 г.
8. Господинов 2013: Господинов, Г. Физика на тъгата, София: ИК Жанет 45, 2013
9. Господинов 2016: Господинов, Г. “Во Бугарија нема да ми веруваат колку публика имам во Македонија”. https://a1on.mk/archives/540773
10. “Најзначајниот современ бугарски писател Георги Господинов утре во Скопје”, https://a1on.mk/archives/539373
11. Господинов 2012: Господинов, Г.„Книгата како хартија од вредност“. https://okno.mk/node/22295 (26.9.2012 год)

„Ја замислувам книжевноста на Европска унија. Место, каде што хартиите од вредност се вредни книги. На берзата се тргува со приказни, пазарот е стабилен и се мери со Џојсов индекс: Економските прилози во весниците се заменети со прилози за книжевност. Financial Times објавува податоци за најбараните книги. Премиерите на европските држави цела ноќ расправаат за главните тенденции на шпанскиот роман и улогата на новата источноевропска книжевност. Ангела Меркел воодушевена ја рецитира песната на Кавафис, Чекајќи ги Варварите. Грчката влада одговара со песна од Гинтер Грас, а FAZ излегува со наслов „И сега, што ќе правиме без проблеми?“, парафразирајќи грчки поет.“

12. Господинов 2017: Господинов, Г. “Стравот е основната причина за пишување”. https://off.net.mk/bookbox/georgi-gospodinov-stravot-e-osnovnata-prichina-za-pishuvanje.
13. Jergović 2018: Jergović, M. Bugarski kino pred kojim je Alaina Delona 40 godina čekala zaručnica. https://www.jutarnji.hr/komentari/pise-miljenko-jergovic-bugarski-kino-pred-kojim-je-alaina-delona-40-godina-cekala-zarucnica/7883634/

Авторка на текстот: проф. Елизабета Шелева