Летото 1962 година започна со големи горештини. Од топлината сѐ се спепелуваше, добиваше сива боја, овде онде прошарана со бојата на исушено тревје. Па сепак, вели Мартин, – за мене и мојата жена почна едно убаво време. Вака-така, по неколку години, во заедница со некои пријатели, изградивме куќички во подножјето на Гази-баба, така ги заменивме изнајмените влажни собички со удобни живеалишта. По толку години откако се зедовме со жената, уште не ни беа дошле децата и денес се чини смешно дека сме биле толку несреќни талкајќи по старите скопски маала, во барање на некоја поудобна собичка, која, барем, не би била во сутерен и би имала нешто малку сонце. Колку и да ни е паметењето злопамтило, сепак се заборава на тие тешкотии, како што се заборава и на многу неубави нешта од младоста.

Отпрвин седевме кај моите родители, немавме грижа ни за работа, ни за јадење, ни за облекување, ама човек се чувствува притеснет, во такви мигови, некако веќе му е тешко да ги усогласи своите потреби во заедницата во која проживеал толку години. Тоа е, можеби, оној нагон што го знаеме откај птиците – штом пркнат, да си одлетаат од родното гнездо. Со жената бевме пресреќни во новиот стан, вели Мартин. – Околу куќичката градинка, односно место што допрва требаше да го уредиме во градина. Бевме сосем исцедени со парите, две соби ни останаа празни, градината би сакала, исто така, некој динар, но веќе пред нас беше лесното, откако го минавме тешкото. Се восхитувавме на погледот што го имавме од балконот – пред нас, долу, градот се брануваше накај Кале и Француски гробишта, лево далечни висококатници ни покажуваа каде е Вардар.

Кога е човек млад – има толку многу ситни работи што ни го загорчуваат животот. На пример, уредувањето на станот, вели Мартин. – Она малку предмети и мебел што ги имавме, ги распоредивме некако во кујничето и две соби, а другите останаа зинати. Првата зима, прибрани во една соба, засилено размислувавме што ќе правиме натаму. Замислите се раѓаа и се множеа. Да биде така, или онака. Во секој случај најдобро би било – да биде веднаш. Ако не може веднаш – барем утре. Тие разговори, во суштина, беа чудесни. Постојано цртавме некои делови од мебел, некои распореди во станот. Ги знаевме наизуст сите мерки на просториите, сите агли и нерамнини. Додуша, понекогаш доаѓаше до пречкање меѓу жената и мене, но поминуваше тоа брзо. Некоја нервоза напати знаеше да нé обземе, некоја нестрпливост од која набргу светнуваа искрите на некоја нетрпеливост. Но, поминуваше тоа како пролетна луња, со тоа што едната страна секогаш ќе попуштеше… Која? Сеедно, вели Мартин и се насмевнува, зема од мезето, пивнува од ракијата.

Но, по извесно време, кога се присобраа пари, се дојде и до некое заедничко решение, рече Мартин. – Дневната соба да ја уредиме по старински, како кај некогашните чорбаџии: миндерлаци, мусандри, тагари, софри и триножни столчиња, ткаени домашни килими по подовите. Но, каде да го најдеме сето тоа? Ниту се правеше, ниту се продаваше. Се откажавме од таа замисла. Купувавме она што можеше да се најде. И, се чини, се примиривме. Барем додека да дојде на ред следната просторија. Се знае – колку што јадеш толку гладта се наголемува.

Сето тоа беше некако подоцна, а во првите денови на јули во онаа земјотресна година, прочитавме мал оглас во весникот: „На продажба старинско скапоцено огледало, Карпош два, зграда четиринаесет, влез втори, стан број тој и тој… Неисполнетиот копнеж да најдеме нешто старинско, нé одведе таму. Беше приквечерина, кога стигнавме до Карпош, зашто требаше да се помине од едниот до другиот крај на градот, нешто со автобус, повеќе пеш. Ја најдовме зградата, влезот, се искачивме на последниот, четврти кат, го присобравме здивот пред да заѕвониме на вратата, вели Мартин. – Нé пречека бројно семејство: маж и жена, нешто постари од нас, две деца, бабичка со очила и забрадена со шамија. Како што тоа веќе бидува, нé послужија со слатко и кафе. Разговори за ова и она. По станот се меткаа куфери и торби.

– Ќе проштавате, рече мажот, – ние утре рано одиме на одмор. Во Охрид. И сега, кога си со две деца, ќе пренесеш куќа со себе: од фустанче до лигавче, од сисалче до нокширче… Жената го погледна значајно. Очигледно, пред тоа меѓу нив биле разменети и поостри зборови околу тоа. Во една од собите, секако спална на домаќините, мошне притеснета од тежок мебел, на ѕидот – тоа старинско огледало. Беше чудесно, но некако преголемо за тој простор. Излиено во кристално стакло, со украси на кристалната рамка, со розети на сите четири страни, на сиромашната светлина блескаше трепетно, боите се играа, се појавуваа и исчезнуваа, според тоа како ќе се помрдневме, или како ќе ја свртевме главата. Тоа беше прекрасен раскош од бои, облици и светлина.

– Ова е тоа, промрморе домаќинот. – Од мајка ми е, рече тој и ја избриша главата од потта што му бликаше постојано. – Ако сме во нов стан, тесно ни е, жената се плаши да не му падне на глава на некое од децата, да не го повреди.

Го сврте погледот настрана: севезден мисли на тоа, што да правам. А старата не го дава.
– А колку ќе чини?
Тој мафна со раката. Што знам? Старата кажува дека татко ѝ го донел од Чехословачка, од Прага, каде што работел како слаткар. И тој го купил на старо. Што знам, пак рече и, промислувајќи се малку, кажа една сума, поради која се погледнавме со жената.
– Скапо ви е? – вознемирено рече домаќинот.
– Не, не е скапо, само сега немаме толку пари при нас.
– Сеедно, земете го. Ќе ги донесeте парите.
– Ќе го земеме сигурно. Само, сега немаме како и да го земеме, треба да замолиме некого од пријателите со автомобил… Утре одите на одмор?
Домаќинот воздивна: да, утре, и тоа по лад.
– Тогаш, кога ќе се вратите. Еве, ова ни е адресата, јавете ни се, кога ќе дојдете. Ќе го земеме.
Домаќинот го позеде ливчето, го гледаше некако отсутно, некако разочарано. Дојдовме пак во дневната соба. Децата се закачаа меѓу себе, старата подигна очи кон нас, нé гледаше со некој вознемирен поглед. Сакаше да го праша, се чини, синот, што сторил. Но, тој упорно го одбегнуваше нејзиниот поглед. Жената го гледаше со стиснати усни: И? Тој, потоа, тивко ѝ рече: Ќе го земат. Старата наведна глава.

Тоа беше вечерта на дваесет и четврти јули. Едно деноноќие пред земјотресот, рече Мартин и погледна кон градот, на смирување пред паѓањето на мракот. – Како да се изрече тоа што беше? Кој е оној што може да го искаже сето она што се случуваше тогаш? Ние, од под Гази-баба, кога уплашено испоизлеговме од куќите и појдовме нагоре, по
ридот, меѓу багремарникот, – можевме да видиме при вториот удар: прво некој тресок на распаѓање, а потоа прав што се крева во густи облаци до небо… тоа беше некаде накај центарот на градот. Тоа згради се уриваат, луѓе, рече некој со засекнат глас.
И веќе сѐ се знае, сѐ е во нашето сеќавање: и дните, и ноќите во едно стопени, и урнатините, и трагањето по исчезнатите, и закопите, и расчистувањето… како сето тоа да се опише… За земјотрес тешко се расправа приказна.

Мартин молчеше, едно време, додека сенката на меланхолијата му ги препокриваше очите. Стана, без збор, појде внатре, во собата. По едно време се врати, носејќи лист хартија, веќе малку пожолтен.
– Еве, – рече тој, – нешто што сум го забележал, откако чув дека таа, сега по смртта прочуена тринаесетта зграда од Карпош, се урнала сосем… онаму каде што одевме по огледалото. Прочитај го, ајде.
„Зар навистина сум жив? Зар навистина сега сум сам? Без ниеден сосед и пријател од зградата број тринаесет во Карпош? Зар треба да бидам жив сведок на судбината на едно големо семејство што живееше во зградата број тринаесет, со сите мали караници и заеднички радости, со сите оние подналутувања кога децата трчаат и викаат во попладневните часови гонејќи топка? Зар навистина сите тие малечки повеќе нема да ги цртаат на бетонот своите човеци, деца, дрвја и куќи, споени во чудесно неразбирливи светови, зар навистина тие повеќе нема да ги шараат ѕидовите со креда: „Петре ја
сака Вера“. Зар нема да излегуваме сите заедно во утринските часови, заитани за на работа и повеќе нема да се прибираме заедно во попладневните часови, носејќи ја умората и желбата за мало спокојство, за повторна средба со сите блиски? Зар навистина повеќе нема да има спокојство?”

– Како ти се чини, вели Мартин.
– Добро.
– Сентиментално. Уплашено. Ништо нема во тоа од она што тогаш навистина сум го чувствувал. Гола, површна слика. Земјотресот е настан што не се опишува.
– Една вечер, беше тоа веќе во октомври, вели Мартин, – дојдоа од улица некои соседни деца и кажуваат – некои луѓе ве бараат. Кој може да биде во овој час што нас нé бара? На вратата беа мажот и жената, кај кои бевме за огледалото. Зар не живееја тие во една од оние згради што се урнаа до темел во земјотресот? Толку луѓе загинаа. Но, тие требаше да
бидат тогаш во Охрид, на одмор. Спасиле глава. И еве ги тука, неочекувани.
– Дојдовме да ви го донесеме огледалото, рече мажот.
– Зошто не јавивте? Ќе дојдевме ние. – Се гледавме со жената: ќе имаме ли, сега толку пари?
Мажот мафна со рака: Да влеземе?
Се истувкавме дека веднаш не сме ги поканиле да влезат в куќи. Влегоа, го ставија огледалото на масата, го одвиткаа и тоа блесна, небаре радост одразува со богатата светлина во собата што ја фрлаше наоколу. Цело едно изобилство на блескотења, на
бои и виножито играа по плафонот, по нашите лица, по околните предмети. Седнавме, овојпат кај нас на слатко и кафе.
Парите! – со глава ѝ покажувам на жената.
– Не, рипна мажот, – не треба!
– Како, не треба?
– Не треба, рече.

И потоа почна да кажува како пошле на одмор и како, по два дена, се вратиле од одмор, кога слушнале што несреќа го снашла градот. Старата ја оставиле кај една од ќерките, жива-здрава е и таа. Се замолча мажот, а по некое време рече: А нашиот стан пропадна.
Се стутка во столот. Што да речеме? Кој збор на утеха?
– И доаѓаме пред зградата, со женава, а таму само урнатини. Покрај урнатините седи мајка ми, на столче, како што си седешe во старото маало пред порти, кога ќе почнеше да се примрачува и кога си го чекаше домаќинот. Седи така таа, а покрај неа огледалото. Само тоа останало на врвот на урнатините! Ми иде да заплачам: Зар само тоа ни остана?
– Останавме и ние, вели таа. – Нели сме со луѓе и со господа, пак ќе се намножи, пак ќе имаме.
– И од сѐ што беше, само тоа ни останало?
– Тоа не беше ваше, рече таа. – Тоа е на оние што требаше да си го земат. Така било речено: вашето се витоса, ама пак ќе биде. Што силата ќе го уништи, слогата ќе го обнови. Со сложен живот – ќе има и ќе преима.
Мажот ги трлаше слепоочниците, и натаму обземен од сеќавањата на тој ден, од мислите што не можеше да ги доискаже, од чувството дека од судбината не може да се побегне.
– Ете така, ви го донесовме огледалово. Ваше било. Требаше уште еднаш да дојдеме, ама знаете како е денес. А пари – не треба, старата ме заколна.
Пак замолча. Неговата жена, како да е виновна, речиси не креваше глава. Станаа, едно време.
– Може ќе најдете време да нé посетите? Кај сестра ми сме прибрани. Знаете како е – пари и будали има многу, а пријатели малку. Еве каде сме, рече тој и подаде веќе приготвено ливче. – Дојдете. Старата ќе се радува да ве види…

Тоа е ова огледало, рече Мартин, – кога веќе праша и да ти кажеме, – и покажа кон ѕидот. – Сега знаеш. И што уште да се рече? Сѐ е толку тешко за доречување во вакви случаи.