Новиот бран на иранскиот филм докажува дека, и покрај сите проблеми инспирирани од религијата, културата и општествените процеси, создавањето на вистински уметнички дела е далеку од невозможно
Сјај
Средбата со иранската кинематографија преку ревиите во Арт-киното во Скопје и преку венецискиот лауреат од минатата година, „Круг“ на Џафар Панахи прикажан на 4. Издание на Скопскиот филмски фестивал, претставува сосема ново искуство за домашните филмофили. Како прво, се соочуваме со сосема нов јазик, говорен низ сцените на филмската лента, кој со својата специфичност ни доловува поинакви чувства на лицата на актерите кои работат во земја географски далечна, а по човечки сензибилитет сепак толку блиска. Второ, едноставноста и истовремено виртуозноста на употребата на филмскиот јазик на платното доловуваат еден момент кој се чини зачудувачки за човековата психа: па не знаат само „проклетите“ Американци и „надуените“ Европејци да снимаат добри филмови. За што тогаш станува збор? За нов и сосема недопрен свет!
Историја, револуција, страв, жена
Заедно со Кина, Иран е земја со најголем интернационален извоз на филмови во 90-те, со што влегува во потесниот избор на филмски велесили. Но не било отсекогаш така.
Историјата на иранската филмска продукција започнува во 30-те, кога неколку неми комедии, конечно, ги потиснале странските филмови во домашните кина. Интересно, првиот ирански звучен филм „The Lor Girl“ (1934), како и неколку други по него, се реализирани во Индија од бегалецот Абдол-Хосеин Сепанта, а наменети за домашниот, ирански пазар. По една долга декада во која влегува и Втората светска војна, иранската филмска продукција се буди во 1949 година, кога на народот му се сервираат евтини комедии, кои ќе доминираат како понуда и во следните три декади.
По големата иранска револуција, во 1979 година се појави т.н. „Ирански нов бран“. Група уметници и инетелектуалци направија неколку високо квалитетни филмски дела, обработувајќи ги социјалните теми, и го востоличи движењето на пиедесталот. Филм-темелник е „The Cow“ на Дариуш Мерџуи, вознемирувачка приказна за лудилото на единствената крава во селото, на која и’ се заканува смрт. И покрај лошиот бокс-офис, критичарите го прогласија филмот за ремек-дело, отворајќи им ја вратата на цела една генерација режисери да граби напред, кон иднината.
Но филмските new wave мејкери имаа ненадминлива пречка, државната цензура, која ги спречуваше во есенцијалниот пристап кон директното прикажување на непријантана иранска реалност на големиот екран. Така, на пример, „Кравата“ е дистрибуиран дури откако победи на Венециската Мостра таа година. Цензорите се залагаа за снимање на филмови со едноставна содржина, со карактери од секојдневието, не навлегувајќи подлабоко во сложениот социјален и политички живот на индивидуата. Исто така, во филмовите морало да се запази и женскиот момент, односно, женскиот лик секогаш да биде покриен од глава до петици, да не се допира за рака со никого пред венчавка, освен со своето семејство, или пак правилото дека косата не смее да се види во ниту еден кадар, дури и кога главниот женски лик спие во сопствениот кревет. Ваквиот однос кон филмската уметност придонесе кај цензурата на годишно ниво да поминат само неколку странски филмови, а домашното филмско прозиводство да снима филмови во кои се претставува неавтентичниот Иранец, еден своевиден фејк-фолклор, создавајќи излитен жанр, свет сам за себе. Сето ова се однесува на околу 300 режисери во иран, меѓу кои повеќето се жени, кои на располагање за еден филм имаат до 150 илјади долари, произведувајќи 50-70 филмови годишно.
Нови изненадувања за нови поколенија
Но иранскиот филм во изминативе десет години блесна низ интернационалните арени, благодарение, пред се’, на имиња како Кјаростами, Макмалбаф, Бајзаи, Надери, Сајад, Панахи и други лауреати, кои во меѓувреме созревајќи на филмски план, го достигнаа својот зенит, и со своите дела ги прожнеаја фестивалските награди ширум светот. Тие се таа т.н. елита на модерниот ирански филм, која годишно снима 10-15 филма, кои естетски се неколку скалила над останатото „ѓубре“ во домашната продукција. „Златна школка“ во 1993 за „Сара“ на Мерџуи, „Златна мечка“ во 1998 за „Мајчинска љубов“ на Табризи, „Златна палма“ во 1999 година за „Јаболко на Макмалбаф, „Златен лав“ во 2000 за „Круг“ на Панахи и уште десетина други награди во изминативе години како доказ за претходната констатација, вклучувајќи ги и номинациите за Оскар во 1998 и 1999 година за „Тишина“ на Макмалбаф и „Бојата на Господ“ на Маџиди.
Клучниот момент за ваквиот успех според повеќето режисери е доаѓањето на новиот човек на чело на власта во Иран, претседателот Катами (претходно Министер за култура), кој навремено ја сфатил моќта на подвижните слики. Неговиот однос кон уметноста во сопствената земја придонесе, пред се’, да се симне превезот на табуат наметнати од порано, отстапувајќи простор на слободоумието при прикажувањето на реалноста. Токму затоа, умните филмаџии се свртеа кон двете клучни личности од иранското секојдневие – маргинилазираното дете и угнетената жена.
„Киното беше сон за мене, врските меѓу луѓето и сето останато. Не се чувствував исклучен. Кога салата е темна, луѓето исчезнуваат, постои само публиката, па така се губи чувството на различност“, вели Маџиди во едно интервју, чувство што во него е всадено уште од раните детски години. Ако тоа чувство го поставиме како колективна свест на цела една генерација ирански режисери, тогаш јасно се оцртува првиот карактеристичен тематски блок во новиот ирански филм: политичката и социјалната стварност во сопствената земја видена низ призмата и моќта на детските очи. Оваа појдовна точка е мудар избор, затоа што овозможува полесен скок над озлогласената државна цензура. Невиноста, грижата на совеста, маргинализираноста на малиот човек во иранското општество воопшто не се наивни теми, туку длабоки и осудувачки, прикажувајќи го светот на возрасните како лажно морален и материјалистички, свет во кој доминираат строгите општествени норми и лекомисленоста во секојдневните постапки. „Куќата на мојот другар“, „Тркачот“, „Башу – малиот странец“, „Мајчинска љубов“, „Да се биде или не“ се дел од таа плејада филмови во кои детето, во различни социјални ситуации, како деликвенција, образование, институт за слепи деца… преку фантастична фотографија, прекрасна монтажа и огромна комуникативна моќ на делото со публиката, го доближува сопствениот хаотичен свет диреткно пред очите на светската филмска публика.
„Сара“, „Лејла“, „Мајската госпоѓа“, „Сината шамија“, „Круг“ се само некои од насловите кои спаѓаат во вториот филмски блок, посветен и инспириран од животот и лошиот општествен статус на иранската жена. Како да се направи љубовна приказна во земја кадешто не може да се прикаже женското тело, или нејзиниот допир со друга личност, беше главната одредница која го пренасочи тематскиот фокус на иранската жена кон други ситуации од секојдневието, кадешто таа со сите сили се бори да направи простор за својата личност во една поширока констелација на општествени активности. Реалноста на бракот, болката, тешкотиите, угнетеноста, бизарноста, апсурдноста, ограничувањата и пред се’, пониженоста и отфрленоста од системот, без разлика на класната припадност, е опкружувањето во кое најчесто се наоѓа хероината во новите ирански остварувања.
За тоа какво влијание и моќ имаат ваквите теми претставени на филмското платно, можеме да се увериме и од иранските државјани во Македонија, најчесто брачни парови со деца, кои со своето присуство на проекциите во Арт-киното во МКЦ, и преку нивните чести коментари, воздишки, насмеани или намуртени лица при и после проекцијата, само го надопонуваат сознанието за вистинската атмосфера во рамките на нивното егзистирање. Но, ове факти лесно можат да паднат во сопствената стапица доколку се сетиме на иранскиот Неореализам и францускиот Нов бран како водечки сиеастички движења во средината на минатиот век, студиозно прикажувајчи го животот на малите и големите губитници од предградието. Изборот на вакви теми во многу случаи ги водеше иранските режисери до незивесност, до последен момент не знаејќи дали нивното снимено дело ќе ги помине нормите и че игра в кино, а доколку тоа не се оствари, влегуваат во незивесност кога следен пат повторно ќе имаат можност да снимаат филм. Во екстремни ситуации, во опција влегува и отселувањето. Сепак, малку задоцнетото ново движење во иранската кинематографија се покажа до крај витално и автентично, нудејќи цел спектар можеби на прв поглед веќе видени теми, но длабоко проткаени со сопствен modus Vivendi, така рушејќи ги границите на владеењето во светот на филмот на големите дистрибутерски компании, вметнувајќи нов дух наспроти масовното заглупавување на вљубениците во филмската уметност. За среќа, и ние сме во можност поголемиот дел од споменатите наслови да ги видиме на кино платното, така уверувајќи се во насловот на ова четиво, дека уметноста, особено филмската, е најзначајната придобивка на современата цивилизација, рушејќи ги ѕидовите на сметка на спојувањето и хармонизирањето на различните култури.
До крајот на светот
Фактот што секоја година 20 нови режисери ги снимаат своите дебитантски филмови, ветува дека Иран и во следните години ќе претставува извор на нови позитивни кинематски искуства. А следната средба со оваа фантастична кинематографија, според најавите на одговорните од Арт-киното, во соработка со Амбасадата на Исламската Република Иран во Скопје, би тебала да се случи многу бргу, со раскошни портрети на севкупното творештво на режисерските перјаници Кјаростами и Макмалбаф. Дотогаш, нетрпеливо ќе очекуваме да дојде тој момент, во меѓувреме на долго и широко расправајќи за новите ирански филмови кои отвораат многу нови видици!
@Текстот е објавен во двобројот јули-август на „Урбан магазин“ 2001 година.