Во четвртокот (28 ноември) во МКЦ клуб ресторанот се одржа промоцијата на вториот роман „Молчи со отворена уста“ од Снежана Младеновска Анѓелков. Во прекрасна атмосфера со многу насмеани лица, која музички ја обликуваше маестро Мухамед Ибрахими на акустична гитара, промоторките Елизабета Баковска и Калина Малеска со својот настап успеаја во целост да го привлечат вниманието на присутните, кои внимателно и љубопитно ги проследија нивните промотивни говори. Молкот беше и повеќе од посакуван за да се чујат излагањата на двете писателки, токму оној молк за кој и зборува авторката на книгата, а за кој и Баковска и Малеска се осврнаа во своите текстови. Во продолжение, интегрално, нивните гледишта за романот кој отвора многу прашања и кој треба да предизвика интересни книжевно-политички полемики, доколку сме нормално општество со здраво интелектуално јадро.

Немаме време за минатото: кон Молчи со отворена уста од Снежана Младеновска Анѓелков (Или-или, 2019), Елизабета Баковска

Осум години по своето дебитантско книжевно дело Единаесет жени, за кое ја доби наградата „Роман на годината“ во 2011 година, Снежана Младеновска Анѓелков (1977) го објавува својот втор роман Молчи со отворена уста (Или-или, 2019). И двете книги се слични по обем (кратки романи на стотина страници), a донекаде и по структура, зашто тие се куси, речиси документарни парчиња од големиот филмски материјал на стварноста, исечени и измонтирани во една целина. Впрочем, монтажата е професијата со која авторката се занимава во својот „друг“ творечки живот, додека за овој роман самата, во едно скорешно интервју, вели дека е „психо(моно) драма“ (Роман поттикнат од премолчената семејна историја). Но, да ги оставиме настрана сличностите и да видиме што е посебно за овој роман, за оваа книга за која зборуваме вечерва.

Молчи со отворена уста е поделен на три целини кои со своите наслови навестуваат една субјективно дефинирана хронологија: Одамна, Не толку одамна и Неодамна. Приказната која покрива период од стотина години во првиот дел е раскажана во трето лице, со изобилство на податоци што навидум се нафрлаат дистанцирано, од аспект на обезличен, недефиниран наратор. Авторката од овој базен на ликови, настани, локации и времиња испливува дури во последната реченица. „Младен Младеновски е мојот татко“ (Младеновска Анѓелков, 33) вели таа пред да почне, сега во прво лице, да раскажува за периодот што бил „не толку одамна“ – пред сѐ за осумдесеттите и деведесеттите години на дваесеттиот век, последните децении на постоењето на југословенската федерација, децениите на нашата младост. Намерно велам авторката (а не нараторката), затоа што личната, интимната нарација во овој втор дел веќе наликува на книжевна (можеби донекаде роман(т)изирана, фиктивна, книжевно интервенирана, но убедливо документаристичка) автобиографија. За ова, секако, придонесува и во неа вклопената семејна архива, цитираната кореспонденција на членовите од нејзиното најблиско семејство, но и насловите на филмови и песни, имињата на музички групи, културните настани што се одвивале во тој период. Документаристичкиот призвук на романот уште повеќе се засилува во третиот дел, во кој, сега и визуелно, со поинаков (службен!) фонт, се вметнуваат документи од голоточкото досие на дедото на авторката, Киро Симонов Младеновски – Казан. Тоа досие е всушност централната точка околу која, под различни агли, орбитираат сите останати приказни, сите останати ликови, сите останати нарации во овој роман.

Голи Оток долго време беше дел од една (и еве го овој збор кој постојано се провлекува!) премолчена историја. Тој беше, и во многу аспекти, сè уште е, табу-тема, особено непријатна и несоодветна во однос на широко прифатеното сфаќање за либералната природа на југословенскиот социјализам наспроти оној на т.н. Источен блок, или во однос на она што го сега често го нарекуваме југо-носталгија. Пред точно шест години, хрватскиот портал Нови пламен/Novi plamen (www.noviplamen.net) објавува текст под наслов „16.101 голоточани по список“, а под него ги дава списоците со имињата на сите тие шеснаесет илјади политички затвореници кои поминале дел од своите животи на островот. До имињата на околу една илјада од нив, до графата „народност“ стои шифрата 93 – Македонец. Тука се имиња како Брашнаров Тодор Панко (починат на Голи Оток), Марковски Милан Венко (поет), Точко Климе Иван (писател), Кљусев Мане Никола (подоцна прв премиер на независна Република Македонија). Тука е и тој – Младеновски Симон Киро, роден на 15 јануари 1907 година, уапсен на 16 ноември 1950 година, а пуштен на 3 јануари 1953 година. „Судирот на комунистичкото Информациско биро и Комунистичката партија на Југославија, односно судирот на СССР и ФНРЈ, кој почна во 1948 година, беше настан – како што подоцна ќе произлезе – од пресудно значење за југословенската држава и општество“, вели Јелена Вујиќ во текстот над списокот (Vujić). „За оние кои се изјасниле за Стаљин, времето кое следело е обележано со страдања и лични трагедии, за другите – Резолуцијата изнедрила перспективи на подобар живот… Голи Оток како логор – таков каков што бил – претставувал дробилка на човечките души“ (Ibid). Ова е поширокиот контекст во кој искусниот револуционер, комунист, заробеникот со минат труд, Киро Младеновски, дедото на авторката, ликот околу кој се гради овој роман, одбира да биде верен на она што тој го разбира како своја суштинска идеологија. Со ваквата своја одлука, тој ќе се најде на погрешната страна на историскиот миг. Неговата робија, освен општествената исклученост и трајните оштетувања на неговото здравје, има последици и за неговите најблиски. Таа, како што вели Снежана, „ќе ја избрише безгрижноста и радоста во семејството“, и ќе биде пресудна „за понатамошните случувања“ во животите на останатите негови членови.

Во она истото интервју од погоре, авторката вели дека ова е роман за „премолчената историја, семејната и личната, и стравот дека сеќавањата би можеле да избледнеат со годините, а никогаш не би требало да бидат заборавени“ (Роман поттикнат од премолчената семејна историја). Можеби потребата да се документираат семејните сеќавања, особено оние кои во големата, службена историја ја сместуваат личната, „малата“, интимната приказна се должи и на стравот дека „она што било заборавено никогаш повеќе не можеме да го вратиме целосно назад“ (Бенјамин, 210). Или, можеби, во одреден период од животот на секој автор (некаде меѓу предците и потомците), личното (и семејното лично) станува сеопфатната, единствената приказна од која тој (во случајов таа) не може (или не сака) да побегне (впрочем, и Снежана оваа книга ја посветила на својот син и на својот татко). Или, можеби, оној што се нафатил да пишува, да запишува, да забележи, тоа го прави пред сè бидејќи чувствува обврска да му даде некаков глас, некаков излез на молкот на другиот, на оној чии приказни се толку мачни што едноставно не може да ги раскаже сам. Како приказната на Киро Симонов Младеновски-Казан, кој „ќе го закопа длабоко во себе својот глас и ќе изгради ѕид од тишина поголем и од Кинескиот ѕид“ (Младеновска Анѓелков, 20).

Без да ги прераскажувам семејните драми што следат понатаму во книгата, би сакала да кажам дека и покрај тоа што авторката вели дека се нафатила да ги раскаже премолчените работи, се чини дека и таа самата во оваа книга премолчува многу. Како што претходно кажав, романот е напишан со една забрзаност, дури и нафрланост на ликови и настани, животите на цели три генерации се збиени на овие стотина страници. На моменти тој делува дури и како скица, како нацрт за роман, ставајќи го читателот во состојба на постојано исчекување на уште нешто, некаква елаборација, опис на некои внатрешни, интимни состојби. Или, можеби, овој роман е само сценарио во кое читателот режисерски треба да го пополни она што авторката го изоставила, она што само го навестила: атмосферата, емоциите, импровизацијата, интерпретацијата. Едно од тие навестувања е и трагиката, не онаа на тој конкретен голооточки случај на Киро Младеновски, туку онаа на пропаста, на загубата на еден трансгенерациски идеализам пред необјаснивата моќ, пред опустошувачката сила на системот и на средината, пред „комбинацијата на паланечкото сеирџиство и идеолошката конфузија“ (Котеска, 13 Анестезија). Кај нас, „комунистичките теми се сè уште трауматски,.. тие не се така наивни како што навидум ни се чини“ (Котеска, За емоциите). Разградувањето на овој идеализам започнува уште кај дедото за кого авторката, разочарано читајќи го неговото полициско досие, вели дека само „го кажал своето мислење, дури не го ни наметнувал“ (Младеновска Анѓелков, 105). Го има и кај таткото чија Југославија веќе не постои (ни во реалноста, ни во неговите поранешни романтизирани сфаќања за неа). „Ако пропадне државата, нека пропаднам и јас!“ (Младеновска Анѓелков, 56), вели тој претходно, со увереност на системски обработено дете кое се отуѓило од својот непослушен, идеолошки неподобен родител. На крај, го има и кај неа самата, кога вели дека: „Сега се важни само парите. Ништо не смее да застане на патот на парите. Капитализам. Совршено време за раѓање на диктатори!“ (Ibid, 113).

„Во Македонија постои идејата дека немаме ние време за минато, имаме ние поургентни прашања“ (Котеска, 13 Анестезија). Секако, насоченостa кон иднината, потребата личниот и националниот развој да се сфаќа како постојано одење напред, без свртување, без навраќање кон она што било (било и поминало!) има свои и благородни и рационални корења. Но, многумина би рекле и дека соочувањето со минатото, неговото прифаќање, и конечно, неговото разбирање (или обидот за негово разбирање) се подеднакво важни, ако не и поважни состојки токму на тој личен и национален развој. Од една страна, оваа книга е посебна бидејќи во македонската книжевност повторно ја отвора или се навраќа на голооточката тема, десет години по објавувањето на писмата на Венко Марковски под наслов „Голи оток – островот на смртта“ (Макавеј, 2009). Од друга страна, на корицата од оваа книга стојат три глаголски именки: страдање, соочување, созревање, како своевидна сублимација на суштинските (развојни) процеси низ кои минала авторката при пишувањето и затоа таа е посебна и на едно интимно ниво, како исцелителен процес. „Ја знаеме вистината. Не целосно, делумно. Но, барем малку ќе нѐ успокои… евентуално да ни ги олесни живејачката и умирачката“ (Младеновска Анѓелков, 114), вели авторката на крајот од романот, неодамна, во сегашноста во која го осознала минатото и доволно созреала да ги пренапише своите младешки белешки.

Библиографија

„Роман поттикнат од премолчената семејна историја“ (интервју во Слободен печат, сабота-недела, 16-17 ноември 2019, стр. 18)

Бенјамин, Валтер.Еднонасочна улица, Детството во Берлин околу илјада и деветстотата. Скопје: Бегемот, 2018.

Младеновска Анѓелков, Снежана. Молчи со отворена уста. Скопје: Или-или, 2019.

Котеска, Јасна. „Голи Оток (Или, зошто Југославија не падна под власта на Сталин?). Окно (18.6.2009). https://okno.mk/node/1178(пристапено на 24.11.2019).

Котеска, Јасна. „За емоциите што останаа во еден автобус“. Окно (16.3.2009). https://okno.mk/node/129 (пристапено на 25.11.2019).

Котеска, Јасна. „13. Анестезија“. Окно (26.5.2009). https://okno.mk/node/873 (пристапено на 25.11.2019).

Vujić. Jelena. „16.101 golootočana, po spisku!“. Novi plamen (25.11.2013). https://www.noviplamen.net/dosije-o-golom-otoku/(пристапено на 24.11.2019)

Калина Малеска: Кон Молчи со отворена уста од Снежана Младеновска Анѓелков

На крајот од 1980те, кога имав 14-тина години, живеевме едно полугодие во гратчето Боулинг Грин, Охајо. На училиште добивме задача да истражиме нешто на слободна тема и да напишеме краток есеј на таа тема што ќе го презентираме на час. Јас решив да пишувам за Тито. Од денешен аспект, јасно ми дека тоа покажува на колку интензивно влијание од една идеологија сме биле изложени, дури и како деца во основно училиште, иако тогаш не го разбирав тоа. Кога им ја спомнав темата на мајка ми и татко ми, тие неколку секунди не рекоа ништо, туку само се погледнаа меѓу себе. Доволен беше тој нивен меѓусебен поглед без зборови за да ми стане веднаш јасно дека она што до тој момент го знаев за таа тема е далеку од реалноста. Моите родители ми предложија, пред да го напишам есејот, да прочитам нешто од Милован Ѓилас. Во библиотеката во Боулинг Грин имаше една негова книга, чија содржина ми го потврди она што веќе го бев прочитала во меѓусебниот поглед на мајка ми и татко ми.

Го почнав претставувањето на романот Молчи со отворена уста (Или-Или, 2019) од Снежана Младеновска Анѓелков со оваа случка од две причини. Прво, затоа што сакав да се надоврзам со една лично-општествена приказна на овој роман на Жане, кој е длабоко личен, а кој истовремено има и силни општествени импликации. И, второ, затоа што романот ја опишува, анализира, дискутира темата на откривањето дека она што сме го знаеле, како што вели и нараторката, е само делумна вистина, но важно е постојано да осознаваме барем нешто повеќе од она што претходно сме го знаеле.

Во македонската книжевност и, уште поопшто, во македонската култура ова е значаен роман. Значаен е, меѓу другото, затоа што е еден од ретките документаристички романи во македонската книжевност. За да го сместам Молчи со отворена уста во поширок контекст, ќе кажам дека овој жанр – документаристичка проза – е сам по себе интересен како хибрид од повеќе видови на пишувања. Спаѓа во таканаречената не-фикција (еден од можните термини), во која се вбројуваат и биографија, патепис, есеј, мемоар, истражувачки текст, дневник и други прозни форми во кои се опишуваат настани од реалноста. Во светската литература, неколку примери од овој жанр би биле Луѓето од амбисот на Џек Лондон, Заробениот ум на Чеслав Милош или истражувачките книги на Светлана Алексиевич. Молчи со отворена уста се надоврзува на оваа традиција и придонесува кон влезот на овој жанр во македонската книжевност. Дополнителен придонес на овој роман е тоа што воведува и новини во овој облик на пишување кај нас. Имено, во Молчи со отворена уста се релативизираат границите меѓу фикцијата и нефикцијата. Романот е заснован на вистинска приказна, во него се внесени записи од реални документи и досиеја, биографија, страници од весник, магнетоскопски запис. Но приказната е и писателски обликувана во структура која сите овие записи од реалноста ги става во контекст на семејниот живот, даден преку перспективата на повеќе наративни гласови, а во чии рамки сите членови – изложени на животните предизвици со кои се соочуваат – страдаат и созреваат.

Романот е значаен и поради темата темата која ја обработува: отворање на досиејата кои се водени за време на социјализмот во Југославија. Оваа тема последниве десетина години беше актуелна во медиумите како дел од вестите поврзани со политичките настани. Но, иако ни е толку блиска на сите кои живееме во државите што се одвоија од поранешна Југославија, и иако веројатно сите сме засегнати од неа, сепак сè уште е релативно ретка во нашата книжевност. Претпоставувам дека тоа може да се должи и на чувствителноста на темата; и на тоа што постои двосмислен однос кон она што сè уште претставува блиско минато; и на свеста дека околностите тогаш, како и секогаш, наметнуваат одредено однесување и размислување од кое е мнгоу тешко да се избега, но секако дека тие остануваат само претпоставки – не можеме да ги знаеме со сигурност причините сè додека тие не се истражат темелно. Во секој случај, отвореното соочување со оваа тема во романот Молчи со отворена уста претставува важен исчекор во преиспитување и на историските настани и на нашите лични односи кон нив.

Молчи со отворена уста е приказна за Киро Симонов Младеновски-Казан, политички затвореник на Голи Оток во првата половина на 1950те години и за начинот на кој неговите најблиски ја доживуваат неговата робија. Романот е поделен на три дела, кои хронолошки упатуваат на точките на гледање на централниот настан. Нивните наслови се: „Одамна“, „Не толку одамна“ и „Неодамна“, при што првиот дел го раскажува наратор во трето лице, а другите два нараторка во прво лице, која се совпаѓа со авторката на романот – Снежана Младеновска Анѓелков.

Трите дела се внимателно обмислени за да дадат различни фокуси на приказната. Првиот дел прави извонреден влез во приказната, давајќи ја перспективата на сестрата на жената на Киро Симонов Младеновски-Казан, која не знаејќи кој тропа на вратата, ја отвора и здогледува пред себе жив костур. Овој прв исечок од првиот дел го засилува впечатокот со повторување, на почетокот од пет последователни пасуси, на времето кога се појавува овој човек вратен од робија, преку изразот: „Таа вечер… таа вечер… таа вечер…“. Држејќи се до паралелниот израз, притоа прави и интересни и совршено соодветни менувања на граматичките времиња. Од минато време во првиот пасус (Кога пред себе видела жив костур… само кусата насмевска што била уште покуса под светлината од светилката над влезната врата…“), до сегашно време во вториот пасус (тој „останува во бањата под млазот на тушот за да ја исчисти насобраната нечистотија од двегодишното робување“), до идно време во следните четири пасуси („…по две години и два месеца, ќе вкуси топол оброк… ќе облече чиста облека… ќе може за момент да здивне). Последната реченица од овој исечок: „… ќе се обиде повторно да се чувствува – како човек“ е и лајтмотивот што се провлекува низ книгата – како да се остане човек во услови на измачување чија цел е понижување на човекот и одземање на неговата човечност.

Фокализацијата е еден од елементите кои навистина воспоставуваат една особена атмосфера и квалитет на овој роман. Првиот дел го следи животот на централниот лик, пренесен преку гласот на сезнајниот раскажувачот кој ги составил делчињата од посебните документи за да ги пресоздаде политичките настани и да ги дополни со личните случувања во семејството, како и односот на централниот лик, поточно личност од реалноста, со децата Младен, Александар и Радмила. Со брзо темпо, раскажувачот минува низ главните пунктови на растењето, отселувањето, патувањата – настани кои се видливи и од надвор, небаре ги гледа од далеку, од птичја перспектива, при што се добиваат одблесоци од животот на трите деца, нивните родители, нивните баба и дедо. Тука се впечатливите по својата автентичност писмата и разгледниците, особено оние од Радмила, предадени онака како што биле напишани, засилувајќи ги реалистичните, документаристички столбови на нарацијата.

Во вториот дел, настаните се фокализираат низ јас-раскажувачот, со што наративната камера како да зумира, односно одблиску прикажува, спомени од детството кои се полични: расправијата околу фотографскиот апарат, сирената на возовите што се слуша во станот до новата железничка станица, музиката што ја слуша во младоста. Некои од нив – особено оние од раното детство на кое најчесто не можеме да се сетиме – се искристализирани до детали, небаре се извлечени на површина онака како што се случиле преку сеќавање поттикнато со хипноза. Оние спомени, пак, како престојот во воздушната бања и детските одмаралишта или општата атмосфера при смртта на Тито, верувам, ќе ги поттикнат сеќавањата на сите читатели кои се родени пред 1980те, а на оние помладите прецизно ќе им ја доловат таа атмофера. Од оваа перспектива, гледаме една цела нова страна на тетката Радмила, која во првиот дел ја запознавме како дете и како млада жена преку разгледниците што ги праќаше од различни земји при патувањата низ светот. Овде ја запознаваме како тетка на нараторката, многу полично, низ нејзината најтешка битка во животот.

Во третиот дел, раскажувањето е повторно фокализирано низ раскажувачот во прво лице, но разликата со претходниот дел е голема: овде нараторката служи како еден вид на медиум, посредник, преку кој се откриваат настаните од минатото врзани за починатиот дедо. Во овој дел, всушност, доминираат документите благодарение на кои, како што вели нараторката, „знаеме нешто повеќе од претходно“, а личната приказна е присутна само во позадината, за да ги поврзе или објасни со по некој коментар документите кои ги читаат ќерката и таткото, чиј однос постепено се менува преку заедничкото читање.

Ставајќи ги досиејата во контекст на подоцнежната перспектива на оние луѓе кои се лично засегнати од нив, Снежана Младеновска Анѓелков создала документаристичко книжевно дело, кое ни дава увид во еден дел од идеологијата што доминираше на овие простори и некои од нејзините последици. Молчи со отворена уста покажува и дека, без оглед на тоа кој читател како го доживува минатото на Југославија или какво лично искуство има со тоа минато, важно е да не се молчи, туку да се зборува со отворена уста, а преку пишувањето може да се зборува дури и со затворена уста.