Оваа година ИЛИ-ИЛИ го слави своето полнолетство – 18 години од постоењето. Одбележувањето на влегувањето во „зрело доба“ ќе се случи наесен, кога низ промоции на нови иданија од македонски автори, но и гостувања на писатели од регионот, ќе се обидеме да оставиме печат врз случувањата на домашната културна сцена. Сето ова беше инспирација да се потсетиме на првото издание на ИЛИ-ИЛИ, она со кое започна популарната едиција „ПРОаЗА“, која во моментов брои 181 книга, а на пат е веќе и следната. Секако, станува збор за преводот на култниот роман „Читачот“ на германскиот автор Бернхард Шлинк, кој уште на почетокот наиде на одличен прием кај читателите, за во годините потоа да доживее уште неколку (ре)изданија.

Во 2004 година, во превод на Ксенија Чочкова, се појави првото издание на ИЛИ-ИЛИ, и се покажа како вистински погодок, бидејќи Шлинк со овој роман, оригинално објавен во 1995 година, се здоби со бројни меѓународни книжевни награди и стана првиот германски писател кој го зазеде водечкото место на бестселери на угледниот „Њујорк тајмс“, кој напиша дека ова е „потресна и сугестивна книга, додека „Лос Анџелес тајмс“ потенцираше дека се работи за  “формално убав, вознемирувачки и морално разорен роман”, а во едно сите се сложуваа: „Читачот“ е фантастично литературно дело кое ја врати довербата во книжевноста и во нејзините рефлексивни потенцијали.

Приказната се случува во Германија пред и по Втората светска војна. Главни јунаци се гимназијалецот Михаел и двојно постарата кондуктерка Хана. Тој е нејзиниот читач. Тој и’ чита, а таа со внимание го слуша. Но, тој е и нејзиниот љубовник. Преку љубовните задоволства што му ги пружа Хана, Михаел созрева, а преку гласот на Михаел кој и‘ чита, Хана осознава. Читањето и водењето љубов е ритуалот на нивните секојдневни средби. Но, без било каква најава, Хана исчезнува од градот и од животот на Михаел. Десетина години подоцна Михаел како дел од приказната на студентите по право присуствува на судењето на нацистичките злосторници. Меѓу шесте обвинети на обвинителната клупа седи и Хана. Тоа е првата од многуте шокантни вистини што Михаел ќе ги дознае за неговата младешка љубов.

Судбината на Хана ќе го следи и понатаму во животот. Тој си поставува безброј прашања за залосторството и казната, за личниот избор и моралната одговорност, за незнаењето и социјалната изолираност како можен извор на злосторството. Низ вешто изграденото сиже, Шлинк во оваа потресна и сугестивна приказна неминовно го вовлекува и читателот на книгата, кој си ги поставува истите прашања како и главниот лик, исто така трагајќи по можните одговори. Со тоа писателот прави можна метафора на хуманистичкиот субјект и начинот на којшто човекот се дефинира во просветителскиот и егзистенцијалистички дискурс.

Долго време се подготвуваше екранизацијата на „Читачот“, и по најавите дека филмот ќе го режира големиот Ентони Мингела („Англискиот пациент“), на крајот, според сценариото на Дејвид Хер, и секако, самиот Бернхард Шлинк, на режисерското столче седна Стивен Далдри („Били Елиот“ и „Часови“), и направи една од најдобрите екранизации на големото платно.

https://www.youtube.com/watch?v=EBg1IBivcbk

Од агентите за авторски права ни испратија официјални материјали поврзани со филмот, и за второто издание на корицата се одлучивме да ја истакнеме Кејт Винслет (Хана) во интимна ситуација, во кадата, додека го чека својот љубовник Михаел, кој во секој момент треба да се појави, и да почне да и’ чита.

За потребите на нашето следно издание, Оливера Ќорвезироска напиша прекрасна рецезнија, чија наслов гласи „Читачот наспроти читателот“.

„Читателите кои сметаат дека за Втората светска војна и за концентрационите логори веќе с¢ е напишано и дека на оваа “полјанка” не може да се одигра добар, интересен и квалитетен “натпревар”, во “Читач” ќе проследат толку оригинална игра без да бидат свесни дека таа е дел од токму тој “натпревар” на токму таа “полјанка”. Оние, пак, за кои поважно е “како”, отколку “што”, ќе останат стаписани од како-можностите на едно навидум исцрпено “што”. И за едните и за другите, и буквално за сите читатели на “Читачот”, останува задоволството од уште една беспрекорна книжевна потврда дека ништо никогаш не се испишува до крај, или, дека за ништо никогаш не може да се (рас)каже.

Извонредниот роман на современиот германски автор Бернхард Шлинк (1944) спаѓа во оној тип комплексни романи кои отвораат толку прозорци колку што читателот може да поднесе свеж воздух. Психолошки во длабока, филозофски во генерална и незаборавен во буквална смисла, “Читачот” е роман кој не се предвидува, не се претпоставува, ниту пак, се прераскажува,.. роман кој со секоја наредна страница одново и одново ја предефинира наративната маршрута. Тргнувајќи од самиот наслов, ова е роман во кој во ниту еден читачки/читателски миг не се знае накај каде ќе тргне, а камоли каде (и како) ќе заврши “читањето”, дури и во жанровска смисла… Одлична лекција за книжевните вообразеници, скептици и неверници кои сметаат дека книжевното писмо не може да изненади.

“Читачот” е роман на два лика меѓу кои е поставен целиот свет на љубовта, на вината, на одговорноста, на моралот, на разбирањето кое само навидум го ублажува престапот. Петнаесетгодишниот Михаел Берг и триесет и шестгодишната Хана Шмиц, студентот по право и обвинетата надзорничка во концентрационен логор,.. писменоста наспроти неписменоста, читањето наспроти слушањето, моралот наспроти вината и одговорноста, едноставната вистина соочена со немерливата сложеност на индивидуалноста… Подведувањето на еден крајно личен, љубовнички однос под капата на универзалните, колективни мерила на вина и казна, “Читачот” го определува како роман-нијансирање меѓу црното и белото, како изнаоѓање трета, рамноправна состојба меѓу доброто и злото, како неизбришлив отсјај на минатото без кој сегашноста не е тоа што треба да биде, но и отсјај на сегашноста без кој е неможна иднината… Она што во првиот дел на романот, условно наречен љубовен, се препознава како преземање одговорност без остварена вина (Михаел секогаш е подготвен да биде виновен за да ја има Хана), во подлабоките страници прераснува во цел морално-филозофски комплекс при кој Хана признавајќи дека го напишала извештајот поради кој добива доживотна робија, исто така ја презема одговорноста без остварена вина… Таа е неписмена, а со тоа значи не можела да напише ништо, уште помалку толку деликатен извештај! Едноставната вистина дека е неписмена, за Хана е пострашна за признавање отколку преземањето целосна одговорност за невистината! Токму во оваа сложена релација се поставува клучот за отворањето на суштината на романот, сосе неговиот наслов…

Бернхард Шлинк пишувајќи за нешта што се случувале пред да биде роден, во извесна смисла е Михаел кој во креативниот однос со сопствената Хана (зошто во неа не би ја препознале и самата книжевност!) буквално го “наследува” сето она што било за да може да го отплати она што ќе биде. Времето во кое н¢ нема е неопходно за разбирање на она во кое сме.

Љубовта на Михаел кон Хана не го заслепува неговото чувство за вина, престап, одговорност и казна,.. чувството за праведност. Но, исто така, чувството за праведност не ја поништува неговата љубов. Тој не се откажува од Хана и кога на судењето го премолчува фактот дека е неписмена со кој несомнено би се ублажила доживотната казна. Хана се описменува со една атипична “читачка” заложба на Михаел, но и решава никогаш да не го напушти затворот, иако е помилувана…

Односот на “Читачот” спрема читателот е супериорен, со право. Зашто, зад одредницата “читател” може да застане секој, а  зад “читач” – само Бернхард Шлинк“.

Официјалната биографија на Бернхард Шлинк вели дека тој е роден во Билефилд (Германија ) во 1944 година, и е судија  и профессор по право на Универзитот во Берлин. Својот прв, криминалистички роман, „Самоказнување”, го издава во соработка со Валтер Поп. Следат наградуваните „Гордиевата врвка” и „Самоизмама”, со што ја заокружува трилогијата „криминалистички приказни”.

Со прекрасниот роман „Читачот” (1995) постигнува интернационален успех, станувајќи првиот неамерикански автор чија книга се наоѓа на првото место на листата на Њујорк тајмс. Овој роман е добитник на наградата Hans Falada на градот Нојминстер, италијанската награда за литературе Grinzane Cavour, француската награда за најдобро преведено дело Prix Laure Bataillon и првата награда за литература на списанието Die Welt. Преведен е на повеќе од 40 светски јазици.

Во 2000 година Шлинк ја објавува колекцијата на кратки приказни „Бегства од љубовта”, книга која ја зацврстува неговата позиција на еден од најдобрите современи европски книжевни раскажувачи. По кратка пауза излегува комплексниот роман „Враќање дома”, еден вид потрага по сопствениот татко, а потоа следат „Викенд” и збирката раскази „Летни лаги”. Во последниве години е актуелен со два одлични романи, „Жената на скалите“ и „Олга“, со кои се враќа на пиедесталот, неретко добивајќи критики дека овие две книги се на ниво на „Читачот“, па и чекор понатаму.

И на крајот, враќајќи се повторно на екранизацијата на романот, Петра Лоренц од издавачката куќа Диогенес, на 20.01.2009 направи интервју со Бернхард Шлинк, кое, секако, ни го отстапи да го објавиме за потребите на нашето тогашно реиздание на книгата. Еве го во целост.

© by Diogenes Verlag AG Zurich

Дали филмот е таков каков што си го замислувавте?
Не си замислував никаков филм. Имам свои сопствени слики, и филмот не може да ги репродуцира моите слики. Но авторот кој очекува дека филмот би ги репродуцирал неговите слики, не би требало да ги продава авторските права. Авторот може само да очекува дека некој добар режисер ќе најде добри нови слики  за приказната и темата на книгата.

Дали му успеа тоа на Стивен Долдри?
Заедно со сценаристот Дејвид Хер ја сочуваа приказната и темата на книгата. Тој не направи филм за холокаустот, иако можеше да се обиде да го стори тоа со секвенци од тој период, туку за заплетканоста на втората, поствоена генерација во вината на првата, воената генерација.

А сликите?
Атмосферата од педесетите години, истовременото прикажување на несигурност и сигурност кај младиот Михаел Берг, на стравот, неразбирањето, и бесчувствителноста на Хана Шмит, интензитетот и немоста на нивната љубов, надворешната и внатрешната драматичност на судскиот процес – Стивен Долдри најде силни слики за овие сцени. И силни актери.

Која актерка посакувавте да биде Хана Шмит?
Постојано се надевав дека Кејт Винслет ќе ја игра улогата на Хана Шмит. И воодушевен сум од  богатството на изрази и продорноста, со која играат Давид Крос, Ралф Фајнс, Бруно Ганц и Лена Олин.

Учествувате во снимањето на филмот?
Зборував многу често со Стивен Долдри и Дејвид Хер. Понекогаш ги прифаќаа моите сугестии, понекогаш не – така функционира тоа. Беа тоа добри разговори.

Дали филмувањето е за вас врваната точка на успешната приказна на вашиот роман? Или имаше други моменти, ситуации или реакции, кои беа поодлучувачки?
Филмот во секој случај е една видлива врвна точка, исто како што е фактот дека книгата беше на прво место на листата на бесцелери на Њујорк Тајмс. Ме радува распонот на интереси за мојата книга, кој доаѓа до израз во овие моменти; ова е книга за младите и старите, за жените и мажите, интелектуалците и прагматичарите, луѓе со најразлично образование од најразлични земји, луѓе кои читаат многу или кои читаат малку. Тука би ги сместил и писмата, кои ми ги праќаа некои, кои впрочем не читаат многу, но некој им ја препорачал книгата, почнале да ја читаат и потоа не можеле да ја испуштат од раце. Мајка ми, Швајцарка и демократка од раѓање, уште како дете ми потенцираше, дека ако некој сака да каже нешто во едно демократско општество, мора да го каже на тој начин што сите ќе го разберат. Знам дека тоа не важи за уметноста. Но се радувам што во одреден степен напишав демократска книга.

Од пред неколку месеци американските филмови, кои како тема ги обработуваат националсоцијализмот и холокаустот, како на пр. „Операцијата Валкир“, „Момчето со пижами на штрафти“, „Чудото на Св. Ана“ доживуваат бум. Каква улога зазема „Читачот“ во овој ред на филмови?
Дозволете ми уште еднаш да нагласам: „Читачот“ не е книга за национализмот или холокаустот. Тоа е книга за односот на поствоената генерација кон воената, за заплетканоста во вината воопшто. На прашањето зошто американските филмови толку интезивно се занимаваат со третиот рајх и холокаустот во моментов, американската писателка Џојс Хекет даде многу мудар одговор, по морално амбивалентните години на Буш постои голема потреба за морална евидентност, за јасни, силни слики за доброто и злото. Во оваа насока и „Читачот“ спаѓа во темите кои се занимаваат со проблемите, напнатоста, конфликите, но не и во редот на горенаведените американски филмови.

Дали според вас преминот меѓу забавата и сериозноста, кои се застапени во филмот, е успешен?
Постојано слушам од гледачите, дека филмот ги погодил, ги допрел, ги замислил – мислам дека тоа е доволен доказ за успешноста на тој премин.

Стравувавте ли дека повторно ќе се провлече недоразбирањето за „добриот наци“?
Недоразбирањата, кои се појавија околу книгата ги има и во филмот – не би ни можело да биде поинаку.

„Читачот“ е прилично германска книга. Можеше ли нејзиното значење да биде сфатено и реализирано од американски холивудски тим?
Стивен Долдри и Дејвид Хер се Англичани, тимот се состоеше од Американци, Англичани и Германци, а се снимаше во Германија. Освен тоа книгата е германска, но не само германска. Љубовта, срамот, лагата, вината, заплетканоста, правдата – тоа се општи теми.

Постои ли одредена причина што филмските прави ú беа продадени на американската филмска индустрија? Можевте ли да си претставите и германска продуцентска фирма, германски режисер и сценарист?
Кога ги продадовме филмските права пред повеќе од десет години, германскиот филм не беше она што е денес. Сакав филмот да добие интернационална публика.

Како се одвиваше снимањето? Во една сцена можеме да ве видиме и вас на кратко…
Многу кратко – едвај да се препознав во филмот. Присуствував само еден ден на снимањето – многу чекање, многу трпение, истата сцена повторно и повторно, суптилните модификации, добро расположение со интензивност и креативност, од режисерот па сé до возачот. Уживав.

Која сцена ви е најомилена во филмот?
Немам омилена сцена, сé уште не. Можеби ќе пронајдам некоја, кога ќе го погледнам филмот уште неколку пати.

Можете да си замислите и самиот да напишете некогаш сценарио?
Еднаш напишав сценарио за 13. Август за еден телевизиски филм. Но потоа режисерот со кој што работев, беше заменет со друг, кој самиот сакаше  да си го напише сценариото. Во моментов го пишувам сценариото за филмската верзија на „Враќање дома“ со Нико Хофман како продуцент и Јан Шите како режисер. И колку и да уживам во седењето сам на маса и пишувањето, понекогаш ја сакам и соработката – посебно овој вид на соработка.

Антони Мигела беше подолго време заинтересиран да го режира филмот и да го напише сценариото. Дали во голема мера се промени концептот на филмот со промената на Стивен Долдри и Дејвид Хер?
Антони Мигела сé до несреќната смрт беше еден од продуцентите на „Читачот“ и ги внесе своите концепциски размислувња и дискутираше многу често со Стивен Долдри и Дејвид Хер.

Како би го опишале конфликтот кој го доживуваме при набљудувањето на ликот Хана?
Се надевам дека тоа е конфликтот, кој го доживува Михаел Берг со Хана Шмит во книгата, конфликтот кој го доживеа поствоената со воената генерација: наклонетоста и ужаснувањето, привлекувањето и одбивањето, разбирањето и осудувањето.

Дали ситуацијата на младата генерација од денес е поинаква од онаа на втората генерација?
Третата генерација едвај да има некаква замешаност во вината на воената генерација, четвртата воопшто и нема. Бидејќи замешаноста предусловува дека оние, кои правеле злодела, поттикнувачите, помагачите, оние кои набљудувале или го тргале погледот, учествувале во прекршоците, и поствоената генерација ги познаваше лично, и напнатоста меѓу наклонетоста и ужаснувањето, разбирањето и осудувањето, ги доживуваа лично и не можеа така лесно да се ослободат од нив.

Дали искуствата и доживувањата во врска со филмувањето сега ќе влијаат во вашето понатамошно пишување?
Мислам дека сé што доживувам и искусувам има свое влијание.

Идни книги и филмски проекти?
Во моментов пишувам раскази и работам на сценариото на „Враќање дома“. Размислувам и за роман – но дали ќе го напишам ќе покаже времето.

Ох, секако дека Шлинк во меѓувреме напиша уште неколку ремек-дела, и со нив дефитивно е најчитаниот писател во превод меѓу изданијата на ИЛИ-ИЛИ. За жал, одамна се распродадени „Бегства од љубовта“, „Враќање дома“, „Летни лаги“ и „Гордиевата врвка“, но затоа читателите се’ уште можат да уживаат во достапните „Викенд“, „Жената на скалите“, „Олга“, и секако, во „Читачот“, кој и понатаму го живее својот живот на македонски јазик.