Уште на почетокот, за да бидеме на чисто, да разјасниме еден несомнен факт: данскиот режисер Ларс фон Трир е „последното големо нешто“ што му се случува на европскиот филм. Како ко-автор на „Догме-95“ манифестот, заедно со сонародникот Томас Винтерберг, овој перманентен провокатор со филмски слики отвори ново поглавје во скандинавската кинематографија, овозможувајќи и’ на една цела нова генерација филмаџии, со помош на догме-начелата (снимање исклучиво на локации, со камера од рака, со природно светло и со натуралистички звук) да ги реализираат своите остварувања за кои одамна сонувале.

По авангардно-експерименталниот крик за животот во малограѓанска средина, „Догвил“, фон Трир со „Мандерлеј“ ја продолжува зацртаната трилогија за Америка, овој пат на тема – политиката на ропството во САД, колевката на демократијата. Вториот дел продолжува онаму кадешто завршува првиот – заминувањето на Грејс со нејзиниот татко-мафијаш од „проклетиот песји град“. Патот ги носи во „црната“ Алабама, кадешто хероината открива дека во 1933 година, 70 години по аболицијата, ропството се’ уште егзистира. По смртта на сопственичката, таа, како и во првиот дел, поради своето вродено чувство за социјална правда, решава да остане на плантажата за да ги инкорпорира стереотипите на демократијата меѓу наследниците на земјата и нивните робови. Нормално, тоа го прави обратнопропорционално: на првите скратувајќи им ги правата, а на вторите, жртвите, прикажувајќи им ги придобивките од можноста да бидат слободни, со право на гласање како највисок демократски чин. Но за кратко време ќе се покаже дека амбициозниот план и не е толку лесно да се реализира.

Како и во „Догвил“, и во овој филм, за подобра координација во просторот, режисерот се служи со мапи, графички икони и непостоечки згради и звуци. Совршено напишаното сценарио и прекрасно испрофилираните ликови го вовлекуваат гледачот длабоко во едукативната приказна за ропството и неговиот неминовен (бес)крај. Новините во „Мандерлеј“ не се во структурата на филмот и во раскажувањето на приказната, туку во кастингот, кој претставува освежување од претходниот дел, но веќе еднаш перцепираните ликови тешко дека можат да се заменат со перформансите на други актери.

Догме-авторот е познат по исцрпувачката работа токму со актер(к)ите, на кои можноста да работат со него може да им донесе номинација за Оскар (Емили Вотсон во „Спроти брановите“), или пак тотална фрустрација од филмската уметност (Бјорк во „Танчер во темнината“). Како и да е, подоцна ниту Вотсон ниту Бјорк не играа во некој од следните филмови на фон Трир. Затоа, пред три години, режисерот пред сите присутни на пресот во Кан ја молеше Никол Кидмен да вети дека ќе игра и во „Мандерлеј“, но холивудската ѕвезда не сакаше да наседне на трикот, бидејќи нејзината мисија и цел во филмската уметност (или подобро, индустрија) се сосема поинакви. Така, во вториот дел од „американската трилогија“ ја добивме неискусната Брис Далас Хауард, ќерка на американскиот режисер Рон Хауард, како „помека“ и „подетска“ варијанта на Грејс, која на неубедлив начин ја интерпретира големата (анти)хероина на фон Трир, а всушност, треба да биде носител на целото дејствие. За разлика од неа, Дени Гловер го прикажува неговото можеби најдобро актерско остварување досега, исто како и Исак де Банкол како „бунтовникот без причина“, дел од секоја заедница (не)подложна на промени. Старите „волци“, Лорин Бекол и Вилијам Дефо, поради малата минутажа во филмот, се на достојно актерско рамниште.

На крајот, еве уште еден факт: данскиот режисер никогаш досега не стапнал на американско тло. Со неговото ново, „минималистичко“ остварување со строго зацртани граници, тој ни раскажува уште една приказна за погрешните моменти во американското искуствено живеење и практикување на демократијата. Меѓутоа, иронијата во едно уметничко дело не секогаш може да трае подолг временски период. Затоа сметам дека „Мандерлеј“ е веќе експлоатирана формула, заклучно со „Догвил“, која како да вели дека фон Трир, кој не сака да ги користи придобивките од филмот, со својот брехтовски клаустрофобичен мизансцен не е веќе толку многу возбудлив, станувајќи „жртва“ на својата претходно иновативна, а сега веќе „мртва и вештачка“ естетика. Тоа, секако, не значи дека не треба да го гледате филмот и да уживате во него. Контрадикторно и контраверзно тврдење, како и самиот фон Трир, нели!?

@Текстот е објавен во мартовскиот број на магазинот „Филтер“ 2006 година.