Откако го отвори осмото издание на „КинеНова“, двочасовниот филм на Асимина Предру деновиве имавме можност да го гледаме на редовниот репертоар на Кинотеката. Првиот долгометражен филм на грчката сценаристка и режисерка е совршен избор за отворање на фестивал во чиј фокус се дебитантските остварувања, а работата добива на тежина кога на ова ќе се надоврзе фактот дека во филмот се вложени средства и од македонските даночни обврзници, а покрај „Сектор филм“ од Скопје, како копродуценти се јавуваат и „ЗДФ“ и „Арте“ од Германија. Филмот чие снимање беше поддржано и од „Еуроимаж“, на ланското доделување на наградите за најдоброто во грчката кинематографија имаше дури седумнаесет номинации, а освои десет „Ириси“. Накратко, ова е најдобриот филм кај нашиот јужен сосед за 2023 година, кој на премиерата на Солунскиот филмски фестивал доби шест награди, вклучувајќи ја и онаа од здружението „ФИПРЕСЦИ“.

И драго ми е што е така, бидејќи оној нов, т.н. „луд бран“ на предводникот Јоргос Лантимос и неговите следбеници одредено време даваше резултати, но работата толку отиде во непосакуван правец, што повеќето од тие филмови кои се’ уште ја негуваат таа ексцентрична естетика се на граница на негледливост. Благодарение на „КинеНова“ во последниве неколку години имаме увид во случувањата на грчката кинематографија на поширок план, а една година на фестивалот беше победник токму нивен претставник, прекрасниот „Ветеран“ на режисерот Захаријас Мавридис. „Зад стоговите сено“ на Предру ја продолжува таа традиција на соголување на животот до неговата неиздржлива крајност, и само така може да и’ се спротиставиме на бруталната реалност која во годините на криза не остава никаков простор за понатамошно делување и слободно дишење.

Годината е 2015-та, Грција се’ уште се соочува со последиците од економската криза од 2008 година и специјалниот пакет мерки со кој ЕУ ја вадеше од криза. Ние се’ уште сме „Скопија“, но меѓуграничниот живот меѓу малите, обични луѓе и понатаму се одвива непречено. Впрочем, како и секогаш. Цариниците прогледуваат низ прсти додека рибарот од соседното село треба да однесе дваесетина парчиња свеж крап во ресторанот зад границата, и после една квалитетна жолта, и волкот е сит – и овците се на број. Регионот е оној околу Килкис (поранешен Кукуш) и Дојранското езеро, онаму каде се одиграла една од битките на балканскиот фронт на крајот од Првата светска војна. И, прашањето е – што се сменило речиси сто години подоцна на оваа територија? Да, луѓето живеат во слобода, но нивната егзистенција е како да водат војна најпрво со системот кој ги изневерува, а потоа и со сопствените демони. Тогаш, за каква слобода можеме тука да зборуваме!?

Филмот започнува и завршува за време на веселба, на која се објавува нечија смрт. Тоа се тие две балкански институции кои се поддржуваат една со друга. Каде има веселба, над неа лебди и смртта. Толку препознатливо, толку животно, толку филмски. И додека локалците јадат, пијат и се веселат, пристигнуваат децата кои велат дека виделе трупови во водата. Тоа се удавените тела на безимените, оние чии домови се разрушени и чија иднина е сосема неизвесна, а зависи од локалните чауши во местата каде бегалците се заглавени. Балканот е крстопат кон Западна Европа, и предизвикот да се помине низ истиот неретко завршува фатално. Но таа смрт која несомнено ќе стане дел од статистиката, во случајов ќе влијае и врз едно семејство кое никако не може да излезе од маѓепсаниот круг во кое е заплеткано веќе неколку години.

За да ја раскаже оваа комплексна приказна за човечките судбини, сценаристката и режисерка Асимина Предру се одлучува за испреплетена повеќеслојност, односно, да ги прикаже настаните од перспектива на трите главни лика: таткото, мајката и ќерката. Стерјо е глава на семејството, вистински претставник на патријархална Грција. Неговите стравови во однос на ќерката која созрева и нејзините потреби се оправдани, знаејќи дека во ноќните клубови во градот се движи криминалното милје. Но, сите негови настојувања да дојде до подобра заработувачка во малото место каде фирмата е во стечај водат кон тоа да го добие токму спротивното – ќерката да влезе во несигурноста на ноќта. „Грегзит“, како пандан на „Бергзит“, се’ уште е во полн ек, и неминовноста чука на врата – брза заработка со пренесување преку езерото на кутрите бегалци, благодарение на неговиот бескомпромисен шура.  

Стерјовиот немезис, сопругата со симболично име Марија, своите бегство и утеха ги пронаоѓа под закрилата на локалната црква. Таа како да ги носи на своите плеќи гревовите на сите ликови кои ги гледаме на големото платно, особено, секако, оние на нејзините најблиски. Таа нема право на глас, а и кога е во ситуација да го икористи, не се осмелува да го стори тоа. Нејзиното мото е „Господ знае дека сум мајка и дека моја должност е да го заштитам семејството“, при што не го штити само своето семејство, туку и кутрото врапче кое угинало во снегот. Иако на почетокот има извесна амбивалентност кон дојденците, Другите, оние кои само минуваат низ нејзината земја, таа сепак ќе се смилува и ќе дозволи некои од нив да бидат згрижени во манастирскиот конак.

Анастасија е прекрасна девојка која стажира во болницата, со надеж дека еден ден и ќе се вработи. Нејзиниот единствен грев е младоста и љубопитноста што таа ја носи со себе. И после се’, не можејќи да побегне од контекстот во кој живее, таа ќе стане најголемата жртва, и покрај тоа што останува жива, за разлика од нејзиниот љубовник. Кога родителите, и покрај тоа што неизмерно и заштитнички ја сакаат, ќе ја натераат да лаже и потоа до крајот на животот да живее со таа лага, не преостанува ништо друго освен да застанеш на застарената железничка станица која веројатно датира уште од Првата светска војна и да се побара живот за себе на некое туѓо место. Со тоа Анастасија, во мирнодопски услови, за разлика од бегалците, станува иста како нив, човек со отсечени корени, човек далеку од домот.

Вредноста и длабочната на овој филм е токму во овие пораки кои Асимина Предру ги праќа помеѓу редови, додека филигрански совршено си „игра“ со структурата на филмот. Фасцинантно е нејзиното чувство за градење на атмосферата само со еден единствен кадар, како на пример со оној на прекрасното широко житно поле, но со облачното небо над него, додека на средината од кадарот чучи тракторот кој наместо да работи низ полето, тој привремено е во пензија бидејќи, нели, е кризно време; или пак онаа поплавена куќа во Дојранското езеро крај чиј брег седат младите слушајќи рап, како одраз на атмосферата на очај во локалната средина во која владее бесперспективноста. Токму затоа и одвреме-навреме ја гледаме Анастасија во невестински фустан заглавена меѓу трските, во дојранското блато. Ваквата режисерска визија од „Зад стоговите сено“ создава ненаметливо уметничко дело кое по гледањето ви влегува под кожата создавајќи немир, кој потоа долго не ве остава на мира.

И на крајот, повторно на почетокот – на оро се фатени веселбата и смртта. „Тој што ќе стапне во подземјето, веќе никогаш нема да се врати назад“, пејат присутните со тажно-радосни лица, знаејќи дека таа, смртта, е тука некаде, и никогаш нема да ги остави на мира. Порано или подоцна, сите ќе паднеме во нејзините прегратки, без разлика дали во воени или во мирнодопски услови.

Понекогаш вреди да се бара игла во сеното, затоа што кога ќе ја пронајдете, повеќекратно ќе уживате во неа. Овој непретенциозен, а суштински филм, токму тоа и го докажува.