Етапно беше следењето и на снимањето и промоцијата на филмот „Балканот не е мртов“ на Александар Поповски, кое траеше две ипол години. Впрочем, како и приказната за самиот филм. Имено, по разните перипетии на релација Министерство за култура – продукција „Трето око“, сега веќе многу-многу одамна присуствувавме на една ад хок прес-конференција во Друштвото на новинари кај Соборна црква, за да слушнеме дека работата е изгладена и дека „Балканот не е мртов“ ќе се снима со поддршка на Филмскиот фонд. Пар години подоцна сценографијата на Саем е наместена, балдахините се лелеат, анамите се привлечни, а Никола Ристановски полека но сигурно влегува in the mood. Ја посетивме екипата точно на 24 мај 2011 година и во паузите земавме изјави од Александар Поповски, Роберт Насков, Никола Ристановски, Јордан Симонов, Драгана Костадиновска, Фолтин… и сето тоа во „Филмополис“ број 351. Бидејќи слични соговорници имавме и на премиерата на филмот, во интерес на нездодевноста на текстот, во првиот дел презентираме само две воведни изјави на режисерот Поповски, за доловување на атмосферата.

– Деновиве Балканот е прилично популарен, впрочем како и секогаш. По судењето на Ратко Младиќ – избори во Македонија, но еве, се снима и „Балканот не е мртов“.

Александар Поповски: A секогаш си мислам – аха, нема да биде актуелен! Во  2001 година кога почнав да го работам филмот, почна конфликтот во Македонија, и во изминативе десет години кога и да почнев да се подготвувам, нешто ќе се случеше. Таа реченица на Чернодрински и провејува низ филмот: Нешто се случува, ама не се знае што. Мислам дека денес Македонија живее во едно време во кое оваа реченица ја дефинира многу добро. Нешто се случува, но ќе видиме што.

– Претставата беше прилично популарна и долго време играше на сцената. Колку филмското читање на текстот на Дуковски ќе биде поразлично од она на театарските штици?

А.П. Додека ја работев претставата, така и ми дојде идејата за филмот. Текстот е толку филмичен, што одвај правев претстава. Театарот бара една покрупна драматургија, подолги сцени, а ова е сè толку исцепкано што цело време мислев на филм. Додека се пишуваше сценариото, доста се оддалечив од самата драма, но задржав некои работи што ги сакам, како јазикот на Дејан, кој е прекрасен, како и главната, љубовна линија. И воопшто не сум оптоварен дали претходно сум ја режирал театарската претстава, бидејќи сега сме овде и снимаме филм, воопшто не правејќи корелација меѓу двете работи. Како анамите во харемот, така и јас пливам во филмот.

„Балканот не е мртов“ својата премиера ја доживеа на филмскиот фестивал „Браќа Манаки“ во Битола, како филм на затворање на фестивалот. Иако беше најавено дека веднаш потоа ќе следува и скопската кинопремиера за пошироката публика, или пак, најверојатно следната пролет, сепак таа се одолжи дури до година и кусур, до следниот ноември. Во киното „Милениум“ владееше голем интерес за филмот, кој потоа доби и добри реакции од филмофилите поради неговата несекојдневна структура. Имено, во време кога публиката во Македонија масовно гледа турски серии, приказната на Дуковски, иако е сместена на почетокот на 20 век, кога Отоманската империја почнува да се распаѓа, сепак, изобилува со суптилен хумор и превртени настани, кои честопати предизвикуваат смеа во гледалиштето.Поповски во Битола изјави дека намерно целиот филм претежно го снимил во импровизирани и естетизирани простории (на Скопскиот саем), влечејќи инспирација од филмовите на еден Питер Гринавеј, а дури беше споменат и „Догвил“ на Фон Трир. Колку филмот на Поповски наликува или не на ремек-делата на овие филмски мајстори и не е важно, на крајот сепак останува уште едно реализирано филмско дело на големото платно, со своја естетила, привлечност и шарм. Следува интегралниот текст од „Филмополис“ број 458, комплетно посветен на премиерата во Скопје.

По „Соба со пијано“ на Игор Иванов, македонската филмска есен ја збогати премиерата на новото остварување на режисерот Александар Поповски, „Балканот не е мртов“. Филм со долга историја зад себе, почнувајќи од претпродукциските проблеми, што ја одолговлече реализацијата на проектот, па сè до кинопремиерата една година по официјалната фестивалска премиера минатата година на „Браќа Манаки“. Иако кинопремиерата беше најавена за минатата пролет, сепак таа се случува дури есенва. Затоа, на почетокот, нè интересираше тој аспект, зошто се чекаше толку долго време македонската публика конечно да го погледне овој филм?

Роберт Насков: Набивавме тензија… шегата настрана, проблемот беше технички, имавме корекции на тонот, и сега филмот изгледа онака како што го замислувавме заедно со Александар.

Александар Поповски: За мене уметноста е она што успева да се пробие низ времето. И секогаш времето е контекстот низ кои одредени работи функционираат или не. Кога е пишуван текстов, тоа е време на распад на Југославија. Кога првпат ми текна дека може од него да излезе добар филм, а направив претстава, се случи конфликтот во Македонија. А сега филмов излегува во едно време кога сè е совршено и сè е добро. Секогаш се вели – не, времето било такво. Е не. Нашите човечки реакции е тоа што останува. Филмот носи таква приказна, за постапки што битно ги менуваат работите во контекст на едно чудно време, и баш тоа, ако функционирало пред 14 години, а функционира и денес, ми дава за право дека сме направиле филм што носи универзална порака.

Драгана Костадиновска: После Битола сметав дека ако имаме веднаш кинопремиера, нема да имам никаква трема, но сега ми се појави. Нашата публика со право е критична, но сметам дека филмот занаетски е добро направен. Сè уште се сеќавам на добрата енергија додека го снимавме, и каква и мана да се најде на филмот, на крајот љубовта што ја вложивме во овој филм сепак ќе надвладее.

„Балканот не е мртов“ е популарен текст на драматургот Дејан Дуковски, кој долго време беше популарен на театарските сцени. Тоа беше добра појдовна точка да се стави и на големото платно, затоа што базата создадена на театарските штици сигурно претставува провокација за оние што ја засакале претставата, да ја видат и во кино-храмот. Така се наметнува заклучокот дека овој филм дефинитивно има потенцијал да биде сакан и од филмската публика, и дека тој е и правен за неа.        Според дел од протагонистите на филмот, „Балканот не е мртов“ поседува и една фина детска наивност, преку која се испраќа јасна порака дека не секогаш најважните работи се оние што ги движат работите напред, туку дека и малите нешта се од витално значење за функционирањето на светот.

Никола Ристановски: Сега бев на еден фестивал каде што играше филмов и по проекцијата кажав дека се работи за многу наивен филм. Но тоа не е проблем, затоа што ми се чини дека овие, паметниве работи, не ги поставуваат точно дијагнозите. Ми се чини дека детската наивност што ја поседува овој филм е правилна и точна во однос на она што сака да го каже.

A.П. Филм за публика, филм со прекрасни актерски остварувања во кои публиката ќе ужива. Секогаш поаѓам од себе, од работите што ги сакам, и на еден, во наводници, убаво наивен начин, е прикажано сето она за кое зборува филмот. Мислам дека тоа е неговата најголема предност.

Н.Р. Во изминатите многу години, а можеби и многу векови, многу паметни луѓе и институции не успеаја да влезат во сржта на работите, освен со повремена дијагностика. Сето ова е така затоа што реалноста е оптоварена со суети, предрасуди и со догми, и во таа смисла инфантилното е најблиску да ги укажува излезите на еден едноставен начин. Кај децата постои тој одговор, кога ќе го прашаш зошто, тоа вели така. Тоа во реалниот живот е тешко дозволиво, но на децата тоа им го прифаќаме. Тоа е моето основно чувство кога го гледам овој филм и по една година откако премиерно беше прикажан.

Еден од главните квалитети на текстот е тоа што поседува фина доза на иронија и црн хумор. Нè интересираше дали тоа е еден од начините да се објаснат некои луди работи што постојано се случувале и се случуваат на Балканот.

А.П. Можеби не со црн хумор, можеби повеќе со постапките. Она што е најважно во филмот е што едно малечко девојче успева да смени една голема работа. Ова е еден вид неофицијална историја, знаеме како се распаднало Отоманското и други царства, но има едно мало камче кое било битно. Ние мислиме дека сме неважни во сево ова, но важни сме.

Носителот на главната ролја, актерот Никола Ристановски, е еден од оние што постојано има можност да игра на балканските простори и со тоа директно да има увид во она што ги преокупира балканските театарски и филмски автори. Со оглед на сите турбулентни случувања на овој европски полуостров, од кои некои сè уште траат, нè интересираше колку истите автори успеваат да согледаат каде лежат проблемите, и можеби да дадат одговори на нив, односно колку тие успешно ги ловат и ги претставуваат илјадниците балкански приказни, кои светот треба и мора да ги види?

Н.Р. Пред некој ден на истиот фестивал ме прашаа што значи тоа македонски филм. Исто како и кај балканскиот филм, постојат огромни разлики, не можеш сè да ставиш под една етикета. Има различни автори, приказни, струи… Во последниве 15 години на Балканот се случија многу филмови, кои беа детерминирани од една иста тема – зошто ова ни се случува? Ги почитувам сите автори што се занимаваа со таа тема, но треба да се закопа малку подлабоко, треба да се вратиме дома во кујна затоа што проблемите однадвор не ни доаѓаат преку прозорец во кујна, туку од кујната излегуваат кон надвор. Кога би кажал каков филм и какви теми би сакал да работам, тоа е точно тоа, да се занимавам со изворите, а не со констатација на проблемите, или со флоскули. Во таа смисла тоа на некој начин е тенденција и во светскиот филм, и затоа го сакам овој филм, зашто е искрен обид, сè друго е работа на вкус и предрасуди.

Она што на филмот на Поповски му следи е киноприкажувањето низ цела Македонија, а можеби и по некој фестивал. Сепак, режисерот е подготвен и за нови филмски предизвици.

А.П. Уште пред „Балканот“ ми стои „Диво месо“ како една наша приказна со потенцијал да биде европска приказна, и едно сценарио што го работам со словенечкиот писател Горан Војнович, здравје Боже, ќе видиме како ќе се развиваат работите, нека тргне ова како што треба.

Р.Н. Сега следува дистрибуција низ Македонија, па учество на фестивалите. Мислам дека филмот е подобен за фестивали на кои се прикажуваат арт-хаус филмови, сметам дека на селекторите сè повеќе ќе им се допаѓа и дека така филмот ќе си добие и свој пристоен фестивалски живот.

И на самиот крај од магазинот посветен на новиот македонски филм „Балканот не е мртов“, мислењето на продуцентот Роберт Насков околу неговата потенцијална кандидатура за Оскар, приказна што беше главна тема во изминатиот период, во која и овој филм и „Соба со пијано“ останаа со кратки ракави.

Р.Н. Мислам дека е донесена погрешна одлука ниту еден филм да не нè претставува оваа година на Оскарите. Но, јас ја почитувам одлуката на комисијата и не одам понатаму. За мене она што беше полошо од самата одлука е она што се случуваше потоа. Изјавив дека таков тип турбо-фолк комуникација не им прилега на луѓето што се занимаваат со филм. За мене занимавањето со филм е привилегија. Не мислам дека така треба да се решаваат проблемите, има начин и место, тоа е Друштвото на филмски работници каде што треба да разговараме и да ги поправаме грешките ако се направени. И уште една работа, и „Балканот не е мртов“ можеше да биде македонски кандидат за Оскар бидејќи комплетно ги исполнуваше условите. Јас четири години бев претседател на комисијата и многу добро ги знам пропозициите. Но, се случи што се случи, тоа е зад нас, истата секунда кога се објави тоа за мене беше завршена работа, сега е важна само дистрибуцијата на филмов и како оваа публика ќе го прими.

(Прилозите и интервјуата се емитувани во „ФИЛМОПОЛИС“ 351 и 458, а транскриптот и воведните текстови се објавени во книгата „ФИЛМ.МКД“)