Поговор за „Ветрилиште“; пишува: Оливера Ќорвезироска

„Ветрилиште“ е десетта книга на Игор Анѓелков за осумнаесет години колкава што
е временската отсечка од неговата прва книга од 2006 до најновата – денес, 2024. Mатематички, просечниот интервал на Анѓелков од книга до книга е 1,8 години, што самото по себе кажува дека се работи за творечки ритам за почит. Подвлекувајќи дека годинава е јубилејна за авторот (полни 50 години), го надополнувам вонлитерарниот контекст со уште еден факт: „Ветрилиште“ е негов петти роман (по „Крај-пат“, „Фото синтеза“, „Шрапнел“ и „Мина“) со што, на извесен начин, се заокружува, се „јубилеизира“ и романескната низа.

1.
„Ветрилиште“ е деликатен кус роман, несекојдневен и мошне храбар во домашниот книжевен контекст. Контролирано гротескен, напати и брутално искрен, соголен и соголувачки до коска. Бруталната искреност природно води кон бурен интерес (и коментар) кај читателите во секоја смисла. Ова не е роман за кој (ќе) се молчи. Напротив. Во него се препознава досегашното писмо на Анѓелков, но нештата како да се поместени потаму на повеќе нивоа, во повеќе насоки. Потаму од „Двојна експозиција“ на ниво на отвореност, потаму од „Шрапнел“ на ниво на трансферот татко-син, потаму (дури и како со лупа) од „семејството“ во „Мина“. На „Ветрилиште“ може да се гледа и како на еднодневна микро роад-нарација, но сепак доста различна од „Крај-пат“… Се оди потаму и во стварноста и во автореференцијалноста, во ангажираноста и во социјалната опсервација, но потаму и во филмот и во музиката во смисла на раскажувачки орудија. Травестијата како постапка со реални личности се подослободила и сега уште појасно се препознаваат „обрасците“, алузиите… Сезнајниот раскажувач (авторот?) раскажува на опасниот раб на стварноста (вистината?), истовремено дефинирајќи ја својата поетика преку поетиката на главниот лик Борис/ Писателот. Романот, всушност, неговата микро роад-нарација е досетливо ситуирана во еден ден, помеѓу две кукурикања. Почнува буквално со ономатопејата „кукуригу“ (во 5:30 наутро) и завршува со „кукуригу“ кон крајот на истиот ден (во 22 часот): цел еден живот во 16 и пол часа.

1.1.
„Ветрилиште“ е роман на лик, впрочем како што и претходниот роман на Анѓелков – „Мина“ беше роман на лик. Но, „Ветрилиште“ и „Мина“ се мошне различни. „Ветрилиште“, примарниот интерес во овој текст, е приказна за Борис чиешто име низ текстот се варира со Писателот, факт што и самиот по себе е податлив за интерпретација.

Борис е пред својот 70-ти роденден, тој е писател, непрепознаен, невалоризиран,
ненаградуван, поточно – ненаграден ниту еднаш. Целиот свој живот не го добил тоа што го очекувал, што мислел дека го заслужува и му следува, живее надвор од градот, во самоволно избрана осама, иако е „заедно“ со своето семејство. Посветен е на книгите, на пишувањето,.. со акумулиран, но и веќе трансфериран гнев од „книжевна непрепознаеност“ во мека човечност со предметите, животните, луѓето околу себе, но не и со самиот себе… Недобиеното признание е неговиот крст што мора постојано да го носи на грбот. Случката што ја поместува оваа закоравена, навидум зацелена состојба со кревка корупка од помирливост е токму задоцнетото добивање награда. Не тогаш кога требало, туку тогаш кога веќе не се очекува. И лавината почнува да се тркала… Но, на грбот на Борис нема место за уште еден крст – за наградата. Денот на случувањето на романот (од едно до друго „кукуригу“) е денот кога Борис треба да ја прими наградата на голема свеченост во Филхармонија…

1.2.
Покрај двојното алтернативно именување на главниот лик со Борис и со Писателот, забележливи се мноштво пасажи за поетичко самодефинирање на главниот лик, кои, пак, се всушност и поетика на Игор Анѓелков! „Низ книгите го провлекуваше сето она што му се случуваше на приватен план, како еден вид јавен дневник. Така создаваше интересен сублимат и неретко на промоциите добиваше прашање од читателите што е вистина, а што фикција во неговите приказни“, пишува Анѓелков во „Ветрилиште“ за Борис (стр. 48), а тоа истото е најтипичното и најпрепознатливо и за него. Не сум читател кој пребарува вистини во книгите, но во „Ветрилиште“ вистините стрчат и можат да се забележат и без да се пребарува.

Анѓелков во својот најнов роман пишува за тоа за што Борис/Писателот вели дека не сака да пишува во своите книги. Тоа е занимливо „прекршување“, зашто на извесен начин двојното именување на главниот лик (Борис/Писателот) како да станува тројно, сосе Анѓелков. Иако приказната е раскажана во сезнајно трето лице и тоа делумно го оградува авторот од идентификација со нараторот, сепак не
го оградува од главниот лик. Оваа „игра“ е мошне занимлива, зашто Анѓелков во голема мера е и нараторот и ликот Борис/Писателот. Кога почнуваат дијалозите во романот (кон крајот на првата третина), текстот оживува и до крај останува во тој животворен манир.

1.3.
И преку медицинските дијагнози и преку конкретните писатели и конкретни дела,
и преку филмовите и конкретните песни… навидум се оди кон широки маргини на
приказната, но брзо се сфаќа дека тоа не се маргини, туку „месото“ на приказната.
Мешањето на маргините на уметничката (филмска, музичка, книжевна) лектира на авторот ме поттикна и самата да го читам „Ветрилиште“ на маргините на филмовите „Американска фикција“ од 2023 (филмското деби на режисерот Корд Џеферсон, инаку адаптација на романот „Бришење“ од 2001 на Персивал Еверет, досега непреведен на македонски јазик) и „Почесниот граѓанин“ од 2016 на режисерот Гастон Дупрат,.. но и на „маргините“ (и „месото“) на претходните
книги на Анѓелков.

2.
Анѓелков во својот најнов роман се решил насловот да му го довери на еден збор во нефреквентна лексичка форма. Насловот (зборот ветрилиште) се среќава првпат на 72. страница во одлично одбран миг. Ова е еден од можните покази како се „воведува“, решава, загатнува и одгатнува насловот низ и во текстот.

2.1.
Ветрилиште е именка, којашто лесно го упатува родениот говорител на македонскиот јазик на една друга, почеста и повообичаена именка-синоним: ветрометина/ветромет. Наставката –иште (во ветрилиште), која заедно со наставката –ина (во ветрометина) е сигнал за аугментатив и помага во брзото препознавање на именката употребена во несекојдневна форма – ветрилиште. Природно, како и ветрометина, така и ветрилиште има само еднинска форма, овие зборови спаѓаат во лингвистичката појава сингуларија тантум. Ветрометини и ветрилишта можат да се изведат според вообичаеното правило за
образување множина, но суштински и семантички, таквата множина е неприродна, вештачка и книшка.

Во коренот на ветрилиште (и на ветрометина) е ветрот. Впрочем, како и во ветрило (и во многу други зборови). Но ветрило е првенствено предмет (ладало, едро… нешто што функционира со помош на ветрот); а ветрилиште/ветрометина е место, локација изложена на ветар (провев) од сите страни. Во првиот случај ветрот помага, во вториот – отежнува. Ветрилата сакаат ветар, оние што се изложени на ветрилиште/ветрометина – сакаат да побегнат оттаму, од „ветрот“. Фигуративно, со преносно значење, ветрилиште/ветрометина се места изложени на многу опасности. Е токму такво е „Ветрилиште“ како збор-наслов на најновиот роман на Анѓелков: изложеност на приказната, на нарацијата, ако сакате и на животот на главниот лик Борис/Писателот (па и на авторот!)… на многу опасности. Или предизвици.

Во овој мал јазичен коментар на насловот, треба да се подвлече дека ваквиот лексички однос на Анѓелков ни е познат и од претходните книги, особено од нивните наслови, и не е никакво изненадување ниту за читателите, ниту за критичарите. Анѓелков уште во својата прва збирка раскази – „Кротки приказни“ се поигра со првиот вокал во придавката кратки (толку вообичаена, скаменета додавка на кусата раскажувачка форма), но не само за да различи, да онеобичи, туку за да измолкне повеќе и повеќе од значењето, зашто кога краткото ќе стане
кротко – господар на пораката станува токму променетиот вокал кој на себе повлекува цело ново значење. Планскиот атак на нормативното, Анѓелков го спроведе и во својот втор роман – „Крај-пат“ каде што цртичката првин ја раздели вообичаеноста, а потем ја обедини намерата до „целта“ (крај-пат не е ли цел? Крај-пат не е ли и крајот на патот, но и (по)крај патот?). Следејќи ја оваа и ваквата јазично-нормативна заобиколница, Анѓелков сосем очекувано се решил неговиот трет роман да се вика „Фото синтеза“ (а не фотосинтеза) и во белинката да ја вдене нишката која постојано ја носи со себе уште од првата своја објава. Од промената на вообичаениот вокал (во „Кротки приказни“), преку тирето (во „Крај–пат“), сѐ до белинката (во „Фото синтеза“) каде што таа не се очекува, каде што не ја пропишува правописот, Анѓелков доследно ги насловува своите дела, а тоа,
пак, повлекува и доследно надоврзување на сопственото раскажувачко писмо.

2.2.
Надоврзувањето на сопственото раскажувачко писмо Анѓелков го остварува и на
други нивоа, не само на ниво на насловувачки принцип. Тој автоинтертекстуализира, провлекува бои, мириси, слики, пејзажи, ликови… од една во друга книга, користејќи најразлични форми на повторување, варирање, (ре)контекстуализирање, спин-оф техники (Мина, на пример, е епизоден лик во „Шрапнел“, заглавен и носечки во „Мина“)… Бојата на бамјите е мошне податлив пример за брза, кроки-илустрација на овие раскажувачки постапки.

Поднаслов на романот „Фото синтеза“ е … под небо во боја на бамји. Бамјите во овој роман се спомнуваат уште четири пати како бегли, но сетни и топли лирски навеви во напати (по) сериозната прозна, раскажувачка текстура. Небо со боја на бамји е одличен кадар за почеток на филм, каде што само со бојата мигум се сигнализира поинаквост, различност од вообичаеното синило; но (под) небо со боја на бамји е и одличен локализатор (топос) и поднаслов за роман. Бамјите како боја го облагородуваат небото, облагородувајќи ја и приказната. Во најновиов роман на Анѓелков, пред самиот крај (стр. 169) стои: „Небото беше меко, со боја на бамји“. Оваа реченица не само што ја илустрира постапката на функционална повторливост туку на извесен начин ја дообјаснува и ја прецизира не која било
друга, ами токму „таа ноќ“ кога Борис/Писателот ја напушта свеченоста организирана по повод доделувањето на едната и единствена награда во животот што предолго ја чекал и тоа пред да ја прими. Реченицата е наративен отпечаток на целокупната емоционална состојба на Борис која кусо, стилски ефектно и повторливо во однос на претходното творештво прави пресврт. По неа Борис се враќа во сопствениот живот (или во сопствената смрт?) без тегобното очекување на надворешна валоризација, на награда и признание. Кусо пред да излезе да ја прими наградата во Филхармонија, Борис задремува или… умира. Тоа е „проследено“ со две црни страници во книгата. По нив, приказната продолжува,
Борис си заминува, не го дочекува доделувањето, но читателот е поколебан дали ликот е жив или мртов. Дали ја дочекува наградата во животот или, сепак, во смртта.

2.3.
Пред црните страници, на повеќе места има дискретни назнаки дека Борис можеби е мртов и претходно, дека сето тоа што се случува во романот всушност не се случува реално: првин со темата „Смртта на Бела Лугоши“ и неговиот танц (стр. 53), потоа кога вели дека се чувствува како ангелите во „Небото над Берлин“ на Хандке и Вендерс (стр. 119), па кога брзо и лесно станува откако го удира велосипедистот (стр.125)… Се назначува ваквата можност и во муабетот со пријателот-писател на плоштадот, кога тој, Константин, му вели на Борис „можеше
до сега да бидеш мртов, како и јас“… а Борис му одговара: „Мислам дека можеме да ја измамиме таа ’кучка‘ (мисли на смртта, заб. моја) и да го продолжиме нашиот век со чинот на пишување…“ (стр.140).

Сево ова е дискретно распослано низ текстот за да може да се улови како нов слој
во приказната, во која главниот лик всушност и не е меѓу живите, можеби сето ова му се случува за време на тие први 40 дена од неговата смрт, кога неговиот дух сè уште се движи низ дома и си замислува дека, сепак и конечно, добива награда. Ова (дека можеби е мртов) може да биде „клуч“ за тоа што семејството не е со него вечерта на доделувањето, што не го бара да го праша како си поминал на настанот, за тоа што и на самиот настан никој не го пречекува, за тоа што е невидлив и за водителката и за сите останати во салата на Филхармонијата…

3.
Петтиот роман на Игор Анѓелков, неговата десетта книга, и покрај бруталната искреност и соголувањето и на текстот и на авторот, успева да ја зачува потентната „недореченост“ како внимателно одбран крај. Но, тоа е тоа што текстот и го заслужува и го бара од финишот.

Романизирајќи го сето она што сите го помислуваме или го премолчуваме, Анѓелков останува доследно недоследен, свој, автентичен, изграден и неодминлив романсиер во современата македонска книжевност од последните речиси две децении. Оксиморонот „доследно недоследен“ совршено го надополнува „издвојувањето на несекојдневното за да се исцрта што пореално токму секојдневното“ како негово творечко кредо. На читателите им останува да решат дали (не)добивањето награди ќе го сфатат како секојдневна или како несекојдневна практика во домашниот културен контекст. И, што е уште поинтригантно, прашањето што останува да лебди над „Ветрилиште“, но и над сите нас, е дали и што можат да променат наградите кога доаѓаат или кога не доаѓаат? Дали ним им е понеопходна книжевноста отколку што тие ù се неопходни нејзе?